Sunday, August 29, 2010

წინათქმის მაგიერ

Episodes from life of physicists  

(A notebook of memoirs) 

By Liguri Mosulishvili

Annotation: In this small book of memoirs the doctor of physics Liguri Mosulishvili (1933-2010) tells about that fifty years, which was continuing a research and work among such physicists what were: Niels Bohr, Evgeni Kharadze, Georgy Flyorov, Yury Zamyatnin, Yury Yakovlev, Elephter Andronikashvili and others. The book 'Episodes from life of physicists (A notebook of memoirs)' by Liguri Mosulišvili was printed at financial supports from Andronikashvili Institute of Physics, Tbilisi, Georgia, 2010

Editor - Miho Mosulishvili
Technical Reviewer - Irakli Beltadze
Text Design - Lela Tughushi

Publisher - Saari    
ID Numbers:
Open Library - OL26311279M
ISBN 13 - 978-99940-60-89-4


წიგნის დასახელება – „ეპიზოდები ფიზიკოსების ცხოვრებიდან“ (მემუარული რვეული)
ავტორი – ლიგური მოსულიშვილი (1933-2010)
გვერდების რაოდენობა – 128
ყდა – რბილი
ISBN – 978-99940-60-89-4
რედაქტორი – მიხო მოსულიშვილი
ტექნიკური რედაქტორი – ირაკლი ბელთაძე
ტექსტის ამწყობი და კორექტორი – ლელა ტუღუში
გამოცემის წელი: 2010
გამომცემლობა: “საარი"

წიგნი დაიბეჭდა გამომცემლობა "საარში" ელეფთერ ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტის ფინანსური მხარდაჭერით.


Liguri Mosulishvili - A photo by Mikho Mosulishvili, 2008

Liguri Mosulishvili 

Liguri Mosulishvili (IPA: [liguri mɔsuliʃvili]; Georgian: ლიგური მოსულიშვილი; 10 June 1933 – 5 April 2010) was Georgian physicist and Head of Biophysics Department at Andronikashvili Institute of Physics of Tbilisi State University.
  
Biography
Liguri Mosulishvili was born in 1933, in Arashenda village, Gurjaani Municipality, Georgia. He was trained as a physicist at the Tbilisi State University (1953–1958).
In 1968 Liguri Mosulishvili was the Candidate of Ph. D. in Physical and Mathematical Sciences (Experimental Physics) at Tbilisi State University, Georgia. He received his Ph.D. in Biophysics (Nuclear Physics and Biophysics), at Andronikashvili Institute of Physics[1] of Tbilisi State University in 1985. His major research interests was Life Sciences, Ecology, Biophysics, Molecular biology, Neutron activation analysis and Experimental physics.
A small book of memoirs Episodes from life of physicists by Liguri Mosulishvili (edited by Miho Mosulishvili, which is the son of Liguri Mosulishvili's brother), was published in 2010.

 Working experience
  • 2004-2006 — Principal Investigator, Andronikashvili institute of Physics
  • 1990-2004 — Head of the Department, Andronikashvili Institute of Physics
  • 1961-1990 — Head of the Laboratory, Andronikashvili Institute of Physics
  • 1958-1961 — Junior Researcher, Andronikashvili institute of Physics
 The Scientific Projects
  • 2000-2002 — ISTC project G-348 'Molecular Mechanisms of Heavy Metal Transformation on Microbial-Mineral Surfaces, their Roles in Detoxifying High-Oxidation State Cr and Other Heavy Metal Ions'[2], Collaborators: Lawrence Berkeley National Laboratory, USA, CA, Berkeley
  • 2001-2003 — ISTC project G-349 'In Vitro Study of Mechanisms of Intracellular Responses to Low-Dose and Low-Dose Rate Exposure to Cr(VI) Compounds'[3], Collaborators: Lawrence Berkeley National Laboratory, USA, CA, Berkeley
  • 2001-2004 — ISTC project G-408 'Neutron-Activation Analysis of Blue-Green Alga Spirulina Platensis: Heavy and Toxic Elements Accumulation from Nutrient Medium in the Process of Cell Growth'[4] (Project manager), Project collaborator David C Glasgow[5]
  • 2002-2003 — The International Atomic Energy Agency (IAEA) Coordinated Research Programme (CRP) Contract N11528/RBF, 'Selenium Containing Blue-Green Algae Spirulina Platensis for Preventive Health Care Investigated by Nuclear Techniques'
 Georgian grants
  • 2004–2005 — 2.32.04. The study of toxic metals absorption and accumulation by algae Spirulina platensis (Project manager)
  • 2000–2001 — 2.25. The study of physical-chemical properties of procariotic systems under loading with toxic metals (Project manager)
  • 1997–1999 — 2.22. Study of Cd(II) interaction with biomacromolecules in vivo and in vitro experiments (Project manager)
The scientific contacts Awards
  • 2005 — Incentive prize of Joint Institute for Nuclear Research for research 'Using of neutron activation analysis for development of the new medical preparations and sorbents on the blue-green alga Spirulina platenis basis'[6], Dubna (Russia), N 3108.
  • 2002 — Contest of Scientific, methodological and applied works of Laboratory of Neutron Physics (LNF), Second premium. Using of neutron activation analysis for development of the new medical preparations[7]
Publications
  • Episodes from life of physicists (A notebook of memoirs)[8], Published 2010 by Saari in Tbilisi, Georgia
  • Liguri Mosulishvili, Nelly Tsibakhashvili, Elene Kirkesali, Linetta Tsertsvadze, Marina Frontasyeva, Sergei Pavlov - Biotechnology in Georgia for Various Applications, BULLETIN OF THE GEORGIAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES, vol. 2, no. 3, 2008
  • L.M. Mosulishvili, E.I. Kirkesali, A.I. Belokobylsky, A.I. Khizanishvili, M.V. Frontasyeva[9], S.S. Pavlov, S.S. Gundorina (2002), J. Pharm. Biomed. Anal., 30(1): 87.
  • L.M. Mosulishvili, E.I. Kirkesali, A.I. Belokobylsky, A.I. Khizanishvili, M.V. Frontasyeva, S.F. Gundorina, C.D. Oprea (2002), J. Radioanal. Nucl. Chem. Articles, 252 (1): 15-20.
  • L.M. Mosulishvili, M.V. Frontasyeva, S.S. Pavlov, A.I. Belokobylsky, E.I. Kirkesali, A.I. Khizanishvili (2004), J. Radioanal. Nucl. Chem., 259 (1): 41-45.
  • A.I. Belokobylsky, E.N. Ginturi, N.E. Kuchava, E.I. Kirkesali, L.M. Mosulishvili, M.V. Frontasyeva, S.S. Pavlov, N.G. Aksenova (2004), J. Radioanal. Nucl. Chem., 259 (1), 65-68.
  • L.M. Mosulishvili, A.I. Belokobylsky, E.I. Kirkesali, M.V. Frontasyeva, S.S. Pavlov, N.G. Aksenova (2007), J. Neutron Res., 15(1): 49.
  • M.V. Frontasyeva, E.I. Kirkesali, N.G. Aksenova, L.M. Mosulishvili, A.I. Belokobylsky, A.I. Khizanishvili (2006), J. Neutron Res., 14 (2): 1-7.
  • L.M. Mosulishvili, A.I. Belokobylsky, A.I. Khizanishvili, E.I. Kirkesali, M.V. Frontasyeva, S.S. Pavlov (2001), Patent of RF No. 2209077, priority of March 15.
  • L. M. Mosulishvili, A. I. Belokobylsky, E.I. Kirkesali, M.V. Frontasyeva, S.S. Pavlov (2002), Patent of RF No. 2230560, priority of June 11.
  • N.Ya. Tsibakhashvili, M.V. Frontasyeva, E.I. Kirkesali, N.G. Aksenova, T.L. Kalabegishvili, I.G. Murusidze, L.M. Mosulishvili, H.-Y.N. Holman (2006), Anal. Chem. 78: 6285-6290.
  • N.Ya. Tsibakhashvili, L.M. Mosulishvili, E.I. Kirkesali, T.L. Kalabegishvili, M.V. Frontasyeva, E.V. Pomyakushina, S.S. Pavlov (2004). J. Radioanal. Nucl. Chem., 259 (3): 527-531.
  • N. Tsibakhahsvili, T. Kalabegishvili, L. Mosulishvili, E. Kirkesali, S. Kerkenjia, I. Murusidze, H.-Y. Holman, M.V. Frontasyeva, S.F. Gundorina (2008), J. Radioanal. Nucl. Chem. (accepted).
  • N. Tsibakhashvili, N. Asatiani, M. Abuladze, B. Birkaya, N. Sapozhnikova, L. Mosulishvili, H.-Y. Holman (2002), Biomed. Chrom., 16: 327.
Link - https://en.wikipedia.org/wiki/Liguri_Mosulishvili

ფილმიდან ელეფთერ ანდრონიკაშვილზე, სტუდია მემატიანე, 2010

ლიგური მოსულიშვილი

ლიგური მიხეილის ძე მოსულიშვილი (დ. 10 ივნისი, 1933, არაშენდა — გ. 5 აპრილი, 2010, თბილისი) — ქართველი ფიზიკოსი, ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი.

ბიოგრაფია
დაიბადა 1933 წლის 10 ივნისს გურჯაანის რაიონის სოფელ არაშენდაში. დედა, ანეტა დავითის ასული ჩომახაშვილი (1915 – 1992) იყო დიასახლისი, ხოლო მამა, მიხეილ ილიას ძე მოსულიშვილი (1914 – 1995) – ბუღალტერი.
1953 წლის მაისში დაამთავრა სოფლის საშუალო სკოლა. ამავე წელს სწავლა განაგრძო თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტზე, რომელიც დაამთავრა წარჩინების დიპლომით 1958 წელს და ამავე წლის 18 სექტემბერს აკადემიკოს ელეფთერ ანდრონიკაშვილის მიწვევით ჩაირიცხა უმცროს მეცნიერ-თანამშრომლის თანამდებობაზე ანდრონიკაშვილის ფიზიკის ინსტიტუტში.
1959 წლის სექტემბერში დაქორწინდა გიული ალექსანდრეს ასულ ქვარიანზე (1933 – 2007). ჰყავდა ორი შვილი: კახა (1961-2011) და მაია (1963-2015).

ნეიტრონული აქტივაციური ანალიზის ლაბორატორია
თავდაპირველად მუშაობდა კარსნის ლაბორატორიაში მარგანეცის მადნის ნეიტრონული აქტივაციური ანალიზის (ნაა) ექსპრეს მეთოდების დამუშავების პრობლემებზე. იყენებდა ნეიტრონების იზოტოპურ წყაროებს: რადიუმი -> ალფა -> ბერილიუმი და პოლონიუმი -> ალფა -> ბერილიუმი. ამ წყაროების გამოყენებით მისი ჯგუფის მიერ დამუშავდა მარგანეცის მადნებში Mn-ის განსაზღვრის ექსპრეს მეთოდები (1958 – 1961 წლები).
საქართველოში ბირთვული რეაქტორის ამუშავების შემდეგ საჭირო გახდა ნეიტრონული აქტივაციური ანალიზის ლაბორატორიის შექმნა. მას დაეკისრა ამ ლაბორატორიის ხელმძღვანელობა. ამ მისიას ასრულებდა 1961 – 1975 წლებში. კვლევითი სამუშაოები ძირითადად გამიზნული იყო ბიოლოგიურ ობიექტებში მეტალთა იონების შესასწავლად. ამგვარ ობიექტთა შორის აღსანიშნავია ადამიანის სისხლის და მისი კომპონენტების, ზურგის ტვინის სითხის, ბიოფსირემული ქსოვილების, უჯრედის ძირითადი კომპონენტების: ერითროციტების, ლიმფოციტების, მიტოქონდრიების, ცილებისა და შრატების მიკროელემენტური შემცველობისა და განაწილების კანონზომიერებათა შესწავლა.
ნაა–ს ლაბორატორიაში ფრიად საყურადღებო შედეგები იყო მიღებული დაბალტემპერატურული ნეიტრონულ-აქტივაციური ანალიზის მეთოდების გამოყენებით. დაბალტემპერატურული დასხივების ტექნიკის შექმნით ფიზიკის ინსტიტუტის რეაქტორს ეკავა წამყვანი პოზიცია და ამ მეთოდებით შესაძლებელი გახდა მცირე მასის (მიახლოებით 0,5 მილიგრამი) მოლეკულური პრეპარატების მულტიელემენტარული ნაა. ამ პერიოდში მისი ჯგუფის მიერ შექმნილი მთელი რიგი შრომებისა გამოქვეყნებულია სამეცნიერო ლიტერატურაში.
1968 წელს დაიცვა დისერტაცია ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად, ხოლო 1985 წელს კი სადოქტორო დისერტაცია.

ბიოლოგიური ობიექტების სპექტრალური კვლევების განყოფილება
1975 წლიდან ნაა-ის ლაბორატორიის ბაზაზე უკვე ინსტიტუტის ახალ კორპუსში ჩამოყალიბდა ბიოლოგიური ობიექტების სპექტრალური კვლევების განყოფილება. ლიგური მოსულიშვილს დაევალა ამ განყოფილების ორგანიზება და სათანადო კვლევების ხელმძღვანელობა. ამ დროიდან მნიშვნელოვნად გაფართოვდა ბიოლოგიური სისტემების ექსპერიმენტული კვლევების შესაძლებლობა, რომელთა შორის ნაა-ის მეთოდების გამოყენებას ისევ ძირითადი ადგილი უკავია. ამ პერიოდში მის მიერ შესრულებულ სამუშაოთა შორის ფრიად მაღალი მეცნიერული ღირებულება აქვს შრომას, რომელიც ეძღვნება საქართველოს ტერიტორიაზე 1970 – 1980 წლებში მცხოვრები პრაქტიკულად ჯანმრთელი ადამიანების სისხლის მიკროელემენტური შემცველობის შესწავლას ფართო ასაკობრივ შუალედში (14 – 107 წლები). ამ შრომაში მიღებულ შედეგებს მეცნიერი განვიხილავდა, როგორც ბიოლოგიის კონსტანტებს.
ლიგური მოსულიშვილის მიერ შესრულებუილ გამოკვლევებში ჩერნობილის კატასტროფის შედეგებს უკავია მნიშვნელოვანი ადგილი. ჩერნობილის ეტიოლოგიის რადიონუკლეიდური ნაკადის შემოჭრა საქართველოში პირველად დაფიქსირებულ იყო მის ლაბორატორიაში 1986 წლის 2 მაისს. ამ დღიდან დაწყებული 2000 წლის ბოლომდე (თოთხმეტი წლის განმავლობაში) მის ლაბორატორიაში სრულდებოდა სისტემატური დაკვირვება სასიცოცხლო გარემოში ჩერნობილის ეტიოლოგიის რადიონულეიდების აკუმულაციისა და მიგრაციის პროცესების შესწავლისთვის. ამ პრობლემის ირგვლივ შესრულებული პუბლიკაციები გამოქვეყნებულია სამეცნიერო ლიტერატურაში.

ილია ფრანკის ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორია
ფიზიკის ინსტიტუტის ბირთვული რეაქტორის დაკონსერვების შემდეგ ლიგური მოსულიშვილმა ნაა-ის ექსპერიმენტები გააგრძელა დუბნის ბირთვული კვლევების გაერთიანებული ინსტიტუტი, კერძოდ, ილია ფრანკის ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორიაში. ამ კვლევების შესრულებაში უაღრესად დიდია ამ ლაბორატორიის აქტივაციური ანალიზის სექტორის სამეცნიერო ხელმძღვანელის, დოქტორ მარინა ვლადიმერის ასულ ფრონტასიევას როლი. 1999 – 2006 წლებში ლიგური მოსულიშვილის ლაბორატორიამ შეასრულა მნიშვნელოვანი გამოკვლევები, რომლებიც აისახა დუბნის პრეპრინტებსა და საჟურნალო სტატიებში. გარდა ამისა, დუბნის ბირთვული კვლევების გაერთიანებულ ინსტიტუტთან თანამშრომლობით მიღებული აქვს რუსეთის ფედერაციის ორი საავტორო პატენტი გამოგონებაზე წყალმცენარე სპირულინის სელენშემცველი და ქრომშემცველი სამკურნალო პრეპარატების დამზადების ორიგინალური ტექნოლოგიის დამუშავებისა და მათი გამოყენების თვალსაზრისით.

საერთაშორისო პროექტები
ლიგური მოსულიშვილის ლაბორატორიის მიერ საერთაშორისო სამეცნიერო–ტექნიკურ ცენტრში (ISTC) 1999 წელს წარდგენილმა პროექტმა G-348 (ნელი წიბახაშვილი) კალიფორნიის ლოურენს ბერკლის ინსტიტუტის დიდი მოწონება და მხარდაჭერა დაიმსახურა. ამ პროექტის განხორციელების შემდეგ, 2001 წელს, ასევე ISTC–ის ეგიდით, შესრულდა პროექტი G-408, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ლიგური მოსულიშვილი, ხოლო კოლაბორატორის როლს ასრულებდა დევიდ გლაზგოვი, ოუკ რიჯის ეროვნული ლაბორატორიის (ეს ლაბორატორია ფუნქციონირებს ოუკ რიჯის მაღალნაკადიან რეაქტორზე) ქიმიური და ანალიზური განყოფილების ხელმძღვანელი. ამ პროექტით შესწავლილი იქნა ტოქსიკური და მძიმე მეტალების როლი წყალმცენარე სპირულინას Spirulina platensis კულტივაციის პროცესში. ამ კვლევის შედეგები იბეჭდებოდა პრესტიჟულ უცხოურ ჟურნალებში.

ნილს ბორი საქართველოში
1961 წლის 13–17 მაისს საქართველოში სტუმრად მყოფი ნილს ბორი ესტუმრა ნეიტრონული აქტივაციური ანალიზის (ნაა–ს) ლაბორატორიას, რომლის ხელმძღვანელი იყო ილია ნასყიდაშვილი და სადაც ლიგური მოსულიშვილიც მუშაობდა. თავის მოგონებების წიგნში „ეპიზოდები ფიზიკოსების ცხოვრებიდან“[4] ლიგური მოსულიშვილი ასე იხსენებს ამ ნობელიანტს:
„გარეგნულად ეს დიდი მეცნიერი გამოიყურებოდა მხნედ. მას ჰქონდა ხორბლისფერი კანი და ბრგე, ნამდვილი სპორტსმენის გარეგნობა. ნილს ბორი ყურადღებით ისმენდა მის პატივსაცემად წაკითხულ მოხსენებას. ჩემზე განუზომელი შთაბეჭდილება დატოვა ამ მხცოვანი მეცნიერის მიერ გამოჩენილმა ყურადღებამ მომხსენებლის მიმართ. მას ჰქონდა დიდი, ჭაღარა, მარაოს მსგავსი წარბები და წამწამები. მომხსენებლის მიერ წარმოთქმული ფრაზების მოსმენის დროს მისი რეაქცია გამოისახებოდა თვალების ხამხამის სიხშირით: თუ ინტერვიუს თარგმანი ინგლისურ ენაზე ზუსტი იყო, მისი თვალების ხამხამის სიხშირე იზრდებოდა, ხოლო თარჯიმანის მიერ ნაკლებად გასაგები ფრაზების მოსმენის დროს, მისი თვალების ხამხამის სიხშირე კლებულობდა. დაბეჯითებით შემიძლია ვთქვა, რომ სხვისი მოხსენების მოსმენის ასეთი მაღალი კულტურა მე ცხოვრებაში შემდეგ აღარ შემხვედრია.“

ბმული - https://ka.wikipedia.org/wiki/ლიგური_მოსულიშვილი






ავტორისაგან


ავტორისაგან

ამ პატარა მემუარულ რვეულში, რომელიც მოიცავს ორმოცდათხუთმეტი წლის განმავლობაში ფიზიკოსთა შორის სწავლისა და მუშაობის პერიოდს, შევეცადე მოკლედ მომეთხრო, ჩვენი ძველი თაობის ფიზიკოსთა მიერ გავლილი პერიოდის ზოგიერთი მნიშვნელოვანი ეპიზოდი. თავიდანვე ვთვლიდი, რომ ეს შეიძლებოდა, უბრალოდ, საინტერესოც კი ყოფილიყო მომავალი ფიზიკოსებისთვისაც. ფიზიკოსთა ძველ თაობას, რომლებიც დღესაც აგრძელებენ მეცნიერების ამ დარგში მოღვაწეობას, აქ აღწერილი ეპიზოდებით ვერ გააკვირვებ - ბევრმა მათგანმა საკუთარ თავზე გამოსცადა იმ ეპოქის სიმწარეც და სიამტკბილობაც. უფრო დიდი სტატისტიკური წონით, ჩვენს ცხოვრებაში, პრევალირებდა სიმწარე და სიდუხჭირე, მაგრამ ყოველივე ამის მიუხედავად, ბევრ მათგანს თავში აზრადაც არ მოსვლია მაშინ, ამ პროფესიის უარყოფა! ეს დამოკიდებულება გრძელდებოდა გასული საუკუნის ოთხმოცდაათიან წლებამდე. შემდეგ კი უკვე შემოქმედებითი ინტელიგენციისათვის მეტისმეტად დამძიმდა ცხოვრება...
ფიზიკის ინსტიტუტი გადაურჩა სრულ კატასტროფას მხოლოდ იმის გამო, რომ აშშ-ის ენერგიის დეპარტამენტმა გაუწია დიდი დახმარება ინსტიტუტის მეცნიერთა ჯგუფების საგრანტო დაფინანსებას. აქ წარმოდგენილ კრებულში ამ დახმარების წყალობით მიღებულ შედეგებს ეძღვნება ცალკეული სტატიები.
დღეს რომ საქართველოში კვლავ ფუნქციონირებს ფიზიკის ინსტიტუტი, არის პროფესორ გიორგი ხარაძის დიდი დამსახურება და ამ მიმართულებით მის მიერ გადადგმულ გონივრულ ნაბიჯებს, დაინტერესებული მკითხველი ადვილად დაინახავს!
ამგვარი მემუარული რვეულის დაწერის იდეა ეკუთვნის თავად ბატონ გოგი ხარაძეს, რომელმაც ჩემს მიერ ადრე დაწერილი ზოგიერთი ფრაგმენტის გაცნობის შემდეგ, მირჩია მომემზადებინა ასეთი შრომის უფრო სრულყოფილი ვარიანტი. ეს ამოცანა ჩვეულებრივი ლიტერატურული ნაშრომისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება, რადგანაც ავტორი ვალდებულია, დოკუმენტალური სიზუსტით გადმოსცეს ნახევარ საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში გათამაშებული მოვლენები.
რამდენად შევძელი ამ მისიის განხორციელება, ეს იდეის ავტორმა და მკითხველმა განსაჯოს. ჩემი მხრიდან კი ვიტყოდი, რომ ეს არც თუ ისე უბრალო ამოცანა ყოფილა, როგორც შესაძლოა ჩემსავით გამოუცდელ “მწერალს” ერთი შეხედვით მოეჩვენოს.
დასასრულს, თავს მოვალედ ვთვლი დიდი მადლიერებით მოვიხსენიო დოქტორი გელა გელაშვილის მოთმინება და ძალისხმევა, რომელმაც პირველმა წაიკითხა წინამდებარე შრომის სრული ვარიანტი და მოკრძალებული ფორმით გამოხატა თავისი შენიშვნები და რჩევები.
ტექსტზე მუშაობის პერიოდში ჩვენი ლაბორატორიის თანამშრომლების მიერ გამოთქმული შენიშვნები და რჩევები ბევრად დამეხმარა ტექსტის დახვეწაში, რისთვისაც მათ გულწრფელ მადლობას მოვახსენებ.
განსაკუთრებით დიდი პატივისცემითა და მადლიერებით მოვიხსენებ ქალბატონ ლელა ტუღუშს, რომელმაც საწიგნედ მოამზადა ჩემი ხელნაწერის ციფრული ვერსია.

თბილისი, 2009 წელი.

1. ნილს ბორი ჩვენს ლაბორატორიაში


1. ნილს ბორი ჩვენს ლაბორატორიაში

რაც არ უნდა პარადოქსულად ჟღერდეს, ნილს ბორი მობრძანდა ჩვენს ლაბორატორიაში. ლაბორატორიის თემატიკისა და სამომავლო ამოცანების შესახებ ინტერვიუს აძლევდა განყოფილების გამგე, ილია ნასყიდაშვილი. სინქრონულ თარგმანს ინგლისურ ენაზე, ტრადიციულად, ასრულებდა ადა აზო.
ამ დროისათვის ნილს ბორი უკვე ხანდაზმული, ასაკოვანი კაცი იყო და ინტერვიუს მოსმენის დროს მას მიართვეს სავარძელი. გარეგნულად ეს დიდი მეცნიერი გამოიყურებოდა მხნედ, ჰქონდა ხორბლისფერი კანი და ბრგე, ნამდვილი სპორტსმენის გარეგნობა. ნილს ბორი ყურადღებით ისმენდა მის პატივსაცემად წაკითხულ მოხსენებას.
ჩემზე განუზომელი შთაბეჭდილება დატოვა ამ მხცოვანი მეცნიერის მიერ გამოჩენილმა ყურადღებამ მომხსენებლის მიმართ. მისი რეაქცია ყოველი ფრაზის თუ გამონათქვამის მიმართ გამოისახებოდა თვალების ხამხამით. მას ჰქონდა დიდი ჭაღარა, მარაოს მსგავსი წარბები და წამწამები. მომხსენებლის მიერ წარმოთქმული ფრაზების მოსმენის დროს, მისი რეაქცია გამოისახებოდა თვალების ხამხამის სიხშირით: თუ ინტერვიუს თარგმანი, ინგლისურ ენაზე, ზუსტი იყო, მისი თვალების ხამხამის სიხშირე იზრდებოდა, ხოლო თარჯიმნის მიერ ნაკლებად გასაგები ფრაზების მოსმენის დროს, მისი თვალის ხამხამის სიხშირე ნელდებოდა. დაბეჯითებით შემიძლია ვთქვა, რომ სხვისი მოხსენების მოსმენის ასეთი მაღალი კულტურა მე ცხოვრებაში შემდეგ აღარ შემხვედრია.
გამომშვიდობებისას ნილს ბორმა ჯანმრთელობა და წარმატება უსურვა ჩვენი ლაბორატორიის თანამშრომლებს პირად ცხოვრებასა და შემოქმედებით საქმიანობაში. ამის შემდეგ ძვირფას სტუმარს მისი ვიზიტის ორგანიზატორები წარუძღვნენ ინსტიტუტის სხვა ლაბორატორიების დასათვალიერებლად...
ნილს ბორთან შესახვედრად თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, ფიზიკის დიდ აუდიტორიაში შეიკრიბა ქართველ ფიზიკოსთა ყველა თაობის წარმომადგენელი. დარბაზი მოთმინებით ელოდა ნილს ბორის მობრძანებას. ფიზიკის დიდი აუდიტორია ვეღარ იტევდა ძვირფას სტუმართან შეხვედრის მსურველებს.
ნილს ბორის გამოჩენას დარბაზი მქუხარე ტაშით შეხვდა. იმ დღეს ვრცელი მოხსენება წაიკითხა მისმა ვაჟიშვილმა ოგე ბორმა. ამ მოხსენების შემდეგ ნილს ბორი მივიდა კათედრასთან და მადლობა მოუხადა ფიზიკოსთა საზოგადოებას იმ დიდი ყურადღებისათვის, რომელიც მან გამოიჩინა მის მიმართ. ნილს ბორის გამოსვლის დროს აუდიტორია სულგანაბული ისმენდა დიდი ფიზიკოსის მადლიერების სიტყვებს. ამ მომენტისათვის დარბაზში ბატონობდა გასაოცარი სიჩუმე – რომ იტყვიან, დარბაზში ბუზის გაფრენასაც კი გაიგონებდით.
მისალმების დამთავრების შემდეგ კი იქუხა ტაშმა. ფიზიკოსთა ოვაციამ ყოველგვარ მოლოდინს გადააჭარბა.
ჩემთვის დღესაც გამოცანად რჩება, თუ როგორ გაუძლო ამ აუდიტორიამ ოვაციის ამგვარ უჩვეულო და თანაც არნახულ, არგაგონილ დარტყმას.
ეს იყო ქართველ ფიზიკოსთა ნამდვილი ზეიმი, რომელსაც თუ საკუთარი თვალით არ ნახე, სიტყვებით ვერასოდეს გამოხატავ.
შემდგომ, როგორც ჩემთვის პრესიდან გახდა ცნობილი, ელეფთერ ანდრონიკაშვილის მეგზურობით ნილს ბორს მოუწყვეს ზღაპრული შეხვედრა კახეთში, რის შესახებაც შეიტყობთ როგორც იმდროინდელი პრესიდან, ასევე ელეფთერ ანდრონიკაშვილის მემუარებიდან.

2. აკადემიკოს ევგენი ხარაძის სტუმრობა რადიო-ქიმიურ ლაბორატორიაში

2. აკადემიკოს ევგენი ხარაძის სტუმრობა რადიო-ქიმიურ ლაბორატორიაში

გასული საუკუნის სამოცდაათიან წლებში უკვე შეინიშნებოდა “დათბობის” პერიოდი უცხოური ფირმების მიმართ, რომლებსაც შესაძლებლობა ეძლეოდათ შემოეტანათ საბჭოთა კავშირში უახლესი ელექტრონული ხელსაწყო-დანადგარები, განკუთვნილი სამეცნიერო კვლევითი ხასიათის სამუშაოების შესასრულებლად. ამ პერიოდისათვის თბილისში, სახალხო მეურნეობის მიღწევათა გამოფენაზე, გაიხსნა უცხოური ფირმების მიერ წარმოებული უახლესი ელექტრონული ტექნიკის გამოფენა-გაყიდვა. გამოფენის დახურვის შემდეგ აქ წარმოდგენილი ექსპონატები გადაეცა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის წამყვან ინსტიტუტებს.
ფიზიკის ინსტიტუტს ერგო ნახევარგამტარული Gე(Lი) დეტექტორი და 4096-არხიანი ანალიზატორი “თრიდაც”, მულტი-8 ტიპის მინი კომპიუტერით. ეს იყო უნიკალური კომპლექსი, განკუთვნილი მაღალი გარჩევისუნარიანობის გამა-სპექტრომეტრული გამოკვლევებისათვის. ამ დანადგარზე ჩვენს ლაბორატორიაში ორი-სამი ათეული წლის განმავლობაში სრულდებოდა გამოკვლევები, რომელთა შედეგებიც ქვეყნდებოდა უცხოეთის პრესტიჟულ ჟურნალებსა და მონოგრაფიებში.
ეს სპექტრომეტრი განთავსებულ იყო ბირთვულ რეაქტორთან არსებულ რადიო-ქიმიური ლაბორატორიის კორპუსში. აქ უადგილო არ უნდა იყოს იმის აღნიშვნაც, რომ გარეგნულად ეს ლაბორატორია არაფრით გამოირჩეოდა, მაგრამ აღჭურვილი იყო უძვირფასესი დანადგარებით, ბოქსებითა და კამერებით, რომელთა საბალანსო ღირებულება იმ დროისათვის შეადგენდა თვრამეტ-ოც მილიონ საბჭოთა მანეთს!
ერთ მშვენიერ დღეს, ჩვენს ლაბორატორიაში, ფიზიკის ინსტიტუტის დირექტორის, აკადემიკოს ელეფთერ ანდრონიკაშვილის მეგზურობით, მობრძანდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტი, აკადემიკოსი ევგენი ხარაძე.
ჩემთვის ეს იყო დიდი სიურპრიზი, რადგანაც აქამდე, ბირთვულ რეაქტორზე, ჩვენს ლაბორატორიაში, ასეთი მაღალი რანგის სტუმრის მობრძანება არ იყო ჩვეულებრივი ამბავი. აქამდე მე მიჩვეული ვიყავი ცნობისმოყვარე სტუმრებისათვის ჩვენი ლაბორატორიის ამოცანებისა და აქ მიღებული შედეგების შესახებ მოთხრობას ზოგადი, პოპულარული, ჟურნალისტური ფორმით. ამ სტილში ვაპირებდი პრეზიდენტთან საუბარს, მაგრამ სულ ჩქარა მივხვდი, რომ ეს გზა ამ შემთხვევაში ფუჭი იყო – პრეზიდენტი სულ უფრო ღრმა შინაარსიან შეკითხვებს იძლეოდა, რომლებზედაც პასუხი უნდა გამეცა პროფესიონალურ, ღრმა მეცნიერულ დონეზე. ეს საუბარი იმდენად შინაარსიანი გამოდგა, რომ მიიღო სრულიად არაფორმალური ხასიათი. ჩვენ უკვე ვსაუბრობდით ამ დანადგარით ვარსკვლავური გამოსხივების სპექტრების შესწავლის შესაძლებლობაზე და სხვა მრავალ კოსმოსურ პრობლემაზე, თანაც სულ აღარ მახსოვდა, რომ ვმსჯელობდი და პასუხებს ვეძებდი პრეზიდენტის შეკითხვებზე. იმ მომენტისათვის ბატონი ევგენი ხარაძე ჩემთვის იყო თანამოაზრე და თანასწორი პარტნიორი.
საუბრის ბოლოს, გამომშვიდობებისას, პრეზიდენტმა, მისთვის დამახასიათებელი სიდარბაისლით, მადლობა გადამიხადა საინტერესო საუბრისათვის და წარმატება მისურვა შემდგომ საქმიანობაში.
როგორც შემდეგ გახდა ცნობილი, ჩემი ასეთი სითამამე უადგილოდ მოეჩვენა ბატონ ელეფთერ ანდრონიკაშვილს. მთავარი “ბრალდება”, რომელიც იმავე დღეს ტელეფონით წამომიყენა, მდგომარეობდა იმაში, რომ პრეზიდენტს მოვახსენე და გავაცანი ისეთი მონაცემები, რომლებიც, თურმე, “დამალული” მქონდა და თავის დროზე არ მომიხსენებია საკუთარი დირექტორისათვის...
ჩემი დანაშაული იმდენად სერიოზული აღმოჩნდა, რომ ბატონი ელეფთერი ერთი კვირის განმავლობაში ხმას არ მცემდა და თანაც არანაირი ბოდიშის მოხდა მე არ მშველოდა.
როგორც შემდეგ აღმოჩნდა, ღმერთი ჩემს მხარეს იყო და აი, ჩამოდის რეაქტორზე მიმდინარე სამუშაოების შემოწმების ტრადიციული კომისია პროფესორ მიხეილ ისაკის ძე პევზნერის თავმჯდომარეობით. ბატონ ელეფთერს სხვა გზა აღარ აქვს – უნდა შემირიგდეს...
მე დამევალა იმ ქვეკომისიისათვის ანგარიშგება, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ჩემი დიდი მასწავლებელი, იური იაკოვლევი. მისგან კვლავ მივიღე საქმიანი რჩევები და რეკომენდაციები, რომელთა გათვალისწინებითაც მომდევნო წლებში შევძელი რიგი პრინციპული საკითხების დაძლევა.
რაღა თქმა უნდა, ამ ქვეკომისიის დასკვნა, რბილად რომ ვთქვათ, იყო დადებითი. კომისია იწონებდა და მხარს უჭერდა თბილისის რეაქტორზე დაწყებულ აქტივაციური ანალიზის იმ ახალ მიმართულებას, რომელიც მიზნად ისახავდა ბიომაკრომოლეკულების დაბალტემპერატურული ნეიტრონული-აქტივაციური ანალიზის მეთოდების დამუშავებას და მის პრაქტიკულ გამოყენებას.

3. აკადემიკოსი გიორგი ნიკოლოზის ძე ფლოროვი

3. აკადემიკოსი გიორგი ნიკოლოზის ძე ფლოროვი

ეს ის გიორგი ფლოროვია, რომელმაც მეორე მსოფლიო ომის დროს, 1942 წელს, დასავლეთის ფრონტიდან, პატარა სამკუთხა კონვერტით წერილი გაუგზავნა სტალინს, რომელშიც ასაბუთებდა საბჭოთა კავშირში ბირთვული ფიზიკის დარგში კვლევების გაფართოების აუცილებლობას. მაშინ გიორგი ფლოროვს ჰქონდა მხოლოდ ეფრეიტორის სამხედრო წოდება. ეს წერილი აღმოჩნდა მომავალი ცხოვრების მეგზური, რომელმაც გადამწყვეტი როლი შეასრულა მისი კარიერის აღმავლობაში.
სადღეისოდ არსებობს მრავალი პოპულარული თუ ღრმა მეცნიერული ინფორმაცია ამ ფენომენალური მკვლევარის მოღვაწეობის შესახებ.
ვკადნიერდები და, ამ პატარა წერილში, თავს ნებას ვაძლევ, აღვწერო ზოგიერთი ის ეპიზოდი, რომელთა მოწმე და მონაწილეც თავად ვიყავი.
გიორგი ფლოროვი იყო დუბნის ბირთვული რეაქციების ლაბორატორიის დირექტორი. ფორმალურად, ჩემი გაგებით, ამ დაწესებულებას ერქვა ლაბორატორია, რეალურად კი დღესაც არის დამოუკიდებელი ინსტიტუტი, რომელსაც აქვს საკუთარი ციკლოტრონი!
ამ ციკლოტრონზე სრულდებოდა ტრანსურანული ელემენტების სინთეზი, ხოლო მათი ფიზიკო-ქიმიური თვისებების შესწავლა ხდებოდა აქვე, ამავე ლაბორატორიის სხვადასხვა სტრუქტურულ დანაყოფებში.
დუბნაში ჩემი ერთ-ერთი მივლინების დროს, ბატონი გიორგი პირადად წარმიძღვა აქ მოხსენიებული ციკლოტრონის დასათვალიერებლად. შეეძლო ეს მისია დაეკისრებინა ნებისმიერი თანამშრომლისათვის, მაგრამ ეს არ გააკეთა.
დარბაზში შესვლამდე, მოსაცდელ ოთახში მოიხსნა მაჯის საათი და მეც მირჩია იგივე გამეკეთებინა, რათა ციკლოტრონის ძლიერ მაგნიტურ ველს სამუდამოდ არ გამოეყვანა საათის მექანიზმი მწყობრიდან. ამის შემდეგ თეთრ გაქათქათებულ ხალათებში გადაცმულები, შევედით ციკლოტრონის დარბაზში.
სანახაობა იყო ზღაპრული.
გაოცებული ვარ ამ ექსპერიმენტული დანადგარის და მისი სატელიტური მოწყობილობების მასშტაბებით. ბირთვული ფიზიკის სახელმძღვანელოებში ჩახატული ციკლოტრონის სქემები, მის რეალურ სურათთან შეფარდებით, მეჩვენება ბავშვურ თამაშად. ეს არის უნიკალური ექსპერიმენტული დანადგარი ბირთვული რეაქციების განსახორციელებლად. აქ ხდებოდა არა მარტო პროტონების, არამედ სხვა მრავალმუხტიანი მსუბუქი ბირთვების - ნახშირბადის, აზოტის, ჟანგბადის ატომების აჩქარება.
ჩემი აკადემიკოსი მეგზური და მასპინძელი, დიდი გატაცებით და თანაც გასაოცარი გულისხმიერებით იხსენებს ამ დანადგარზე შესრულებული მნიშვნელოვანი ექსპერიმენტების შედეგებს. შეუძლებელია, სიტყვიერად გადმოსცე ამ მხცოვანი მეცნიერის თხრობის მანერა, როდესაც ის ახასიათებს მიღებული შედეგების მეცნიერულ ღირებულებას...
ციკლოტრონის დათვალიერების შემდეგ ბატონმა გიორგიმ მიმიპატიჟა თავის კაბინეტში, სადაც ზერელე დათვალიერების დროს თვალში მომხვდა კედელზე, თვალსაჩინო ადგილას გაკრული საბჭოთა კავშირის რუკა, რომელზედაც დატანილი იყო მხოლოდ ის მშენებარე ობიექტები, რომლებიც სრულდებოდა პოლიტბიუროს ეგიდით. ამ რუკაზე კავკასიის რეგიონიდან ჩახატული იყო მხოლოდ კაჭრეთის წისქვილ-კომბინატი, რომელსაც დღიურად უნდა გადაემუშავებინა და გამოეშვა ათასი ტონა პროდუქტი. სხვათა შორის, ამ ობიექტის მწყობრში ჩადგომის შემდეგ გარე კახეთში უმუშევრობა და სიღარიბე იქცა წარსულის უსიამოვნო მოგონებად.
მცირეოდენი პაუზის შემდეგ გიორგი ნიკოლოზის ძემ შემომთავაზა სავარძელი თავისი სამუშაო მაგიდის სიახლოვეს და კვლავ გავაგრძელეთ საუბარი იმ ექსპერიმენტების შესახებ, რომლებიც სრულდებოდა ჩვენს ლაბორატორიაში და რომელთა შესახებაც ბატონი გიორგი იყო კარგად ინფორმირებული.
საგანგებოდ მინდა მკითხველს მოვუთხრო ამ მეცნიერის ადამიანური ყოფის შესახებ. ეს იყო დიდი სტუმართმოყვარე პიროვნება, რომელიც სტუმრის მიმართ, ჩემი წარმოდგენით, სრულიად განსხვავებულად იქცეოდა, ვინემ ნებისმიერი სხვა მეცნიერი. წარმოუდგენლად ბედნიერი იყო, როცა თავად გამოდიოდა მასპინძლის როლში და მისი ქცევა სულ სხვა იყო მაშინ, როდესაც პირადად მასპინძლობდნენ ახლობლები, მოწაფეები და მრავალი უცხოელი სტუმარი თუ ასპირანტი.
დუბნის ბირთვული კვლევების გაერთიანებულ ინსტიტუტში, ჩემი ერთ-ერთი სტუმრობის დროს, გიორგი ნიკოლოზის ძემ დაახლოებით ოცდახუთი სტუმარი მიიპატიჟა თავის საცხოვრებელ კოტეჯში ჩაის დასალევად. სტუმართა შორის იყო ბევრი ცნობილი მეცნიერი, მაგრამ ჩემზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა სერგეი კაპიცამ – დიდი პეტრე კაპიცას ვაჟიშვილმა. მიპატიჟებული კი ვიყავით ჩაის დასალევად, მაგრამ ჩაი აქ არავის გახსენებია და არც დაულევია.
ცნობისათვის: მოწვეულ სტუმართა შორის იყო ტაშკენტის ბირთვული ფიზიკის ინსტიტუტის რამდენიმე თანამშრომელი, პროფესორ საშა კისტის მეთაურობით, რომელთაც ჩაის მომზადება-დაყენებაში კონსულტანტი არ სჭირდებოდათ, მაგრამ მათი პროფესიონალიზმი ამჯერად არავის დასჭირვებია.
ყველა სტუმარი მოუთმენლად ელოდა იმას, თუ როდის გამოალაგებდა მასპინძელი საოჯახო ბუფეტიდან სხვადასხვა ქვეყნის ეტიკეტით დამშვენებულ კონიაკის ბოთლებს. ამ მხრივ ძლიერ ღელავდა სერგეი კაპიცა. მასპინძელმა ეს მომენტი არ გაუშვა ხელიდან და ყველაფერი გადავიდა “კონიაკების სამეფოში”. უზბეკური დათაფლული ნესვები და სხვა აღმოსავლური ტკბილეული არავის გახსენებია. რომ იტყვიან, მადა ჭამაში მოდისო, - სწორედ ამ შემთხვევასთან გვქონდა საქმე. Kკონიაკის პირველ ბოთლს ემსხვერპლა მეორე, მესამე და ასე შემდეგ...
ბუფეტი დაცარიელდა, იქ დარჩა მხოლოდ ერთი ბოთლი “მარტინის” მარკის კონიაკი. მასპინძელს არ უნდოდა ამ ბოლო “მოჰიკანის” გაწირვა, მაგრამ სხვა გზა აღარ ჰქონდა და ეს უკანასკნელი ბოთლიც მაგიდაზე დადგა, რითაც, უდიდესი სიამოვნება მიანიჭა ბახუსის მოყვარულთ... ცხადია, მომენტალურად ეს ბოთლიც დაცარიელდა... წვეულება გამოვიდა ფრიად მხიარული, ყველა კმაყოფილი იყო...
ყველა ყვებოდა თავისი ცხოვრების საინტერესო ეპიზოდს...
გიორგი ნიკოლოზის ძეს იატაკზე გაფენილი ჰქონდა ჩრდილოეთის ყინულოვანი ოკეანის ბინადართა – თეთრი და შავი დათვის ტყავები, თანაც კარგად დამუშავებული, პროფესიონალურ დონეზე. ამ დათვების თვალები ისეთი გამომეტყველებით იცქირებოდა, კაცი იფიქრებდა, მათაც სურთ კონიაკის სასმელით სადღეგრძელოს წარმოთქმაო...
მეცნიერთა ეს შეხვედრა, კონიაკის ფონზე, გამოდგა წარმოუდგენლად საინტერესო. ყველა გაიხსნა...
ისეთი შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ თითქოს ყველა ცდილობდა მოეთხრო “საპრიზო” ამბავი...
განსაკუთრებით კმაყოფილი და ბედნიერი იყო ჩვენი მასპინძელი, აკადემიკოსი გიორგი ფლოროვი. დროზე ადრე წავიდა ამ ცხოვრებიდან... ნათელში ამყოფოს ღმერთმა მისი სული...
ელეფთერ ანდრონიკაშვილი გულით იყო ავად, რის გამოც ხშირად უწევდა მკურნალობა სტაციონალურ საავადმყოფოებში. მისი მოსკოვში ერთ-ერთი მივლინების დროს, გულის შეტევის გამო, მოუწია აკადემიის საავადმყოფოში მკურნალობის მორიგი კურსის ჩატარება.
მე ხშირად ვნახულობდი და უყოყმანოდ ვუსრულებდი ყველა იმ დავალებას, რომლებიც ითვალისწინებდა სხვადასხვა სამინისტროებში მის მიერ დაწყებული საქმეების “გაცოცხლებას”, რათა ქვეყნის ჩინოვნიკურ კიბეებზე ეს საქმეები სამუდამოდ არ დაკონსერვებულიყო.
ვისაც საკუთარ თავზე აქვს გამოცდილი ამგვარ საქმეების წარმოებასთან დაკავშირებული პრობლემები, მისთვის ძალიან მარტივი გასაგებია ის მისია, რომელიც ასეთ შემთხვევაში მე უნდა შემესრულებინა.
ჩემი ამგვარი “მოღვაწეობა” ზოგჯერ კურიოზებითაც კი მთავრდებოდა. ერთ-ერთი ასეთი კურიოზი შემემთხვა საგარეო საქმეთა სამინისტროში. ავდივარ ლიფტით მეექვსე სართულზე. იღება ლიფტის კარი და ვხედავ საშა მჟავანაძეს, რომელიც, თურმე, ამ სამინისტროში მუშაობს. ვესალმები, როგორც ჩემს ყოფილ სტუდენტს. იმ მომენტში ვერ ვაცნობიერებ, რომ ჩემი სტუდენტი კი არა, დიდი ფუნქციონერია ამ სამინისტროში.
როგორც შემდეგ მივხვდი, ეს შეხვედრა იმდენად მოულოდნელი იყო მისთვისაც, რომ მომესალმა ისე, როგორც სტუდენტი ესალმება თავის პროფესორს...
იმ დღეს ბატონი ელეფთერის ყველა დავალება შევასრულე “ხუთიანზე”. კარგად ამიხდა ჩემს ყოფილ სტუდენტთან მოულოდნელი შეხვედრა.
აქ უადგილო არ უნდა იყოს იმის აღნიშვნაც, რომ საშა მჟავანაძე გამოირჩეოდა შესაშური თავმდაბლობითაც, რაც ჩემთვის ფრიად სასიამოვნო სიურპრიზი იყო.
და აი, ერთ მშვენიერ დღეს აკადემიკოსმა გიორგი ფლოროვმა მთხოვა, წავყოლოდი აკადემიის სავადმყოფოში ელეფთერ ანდრონიკაშვილის მოსანახულებლად. საშვთა ბიუროში გიორგი ნიკოლოზის ძემ ადმინისტრატორს წარუდგინა თავისი პირადობის მოწმობა და თან დასძინა, რომ მიდიოდა აკადემიკოს ანდრონიკაშვილის მოსანახულებლად. იმდენად მოკრძალებული იყო მისი თხოვნა, რომ იფიქრებდი, შენს წინაშე დგას არა სოციალისტური შრომის გმირი და აკადემიკოსი, არამედ ერთი რიგითი საბჭოთა მოქალაქე, რომელსაც, თუ ადმინისტრატორი კარგი თვალით არ შეხედავს, შესაძლებელია, საშვის გამოწერაზე უარიც კი სტკიცოსო. ამჯერად ეს არ მომხდარა და, როგორც იქნა, გამოწერეს ერთჯერადი საშვი. მე რადგან ხშირად მიხდებოდა ამ საავადმყოფოში მისვლა, “დაჯილდოვებული” ვიყავი მუდმივი საშვით.
გაიხარა ავადმყოფმა გიორგი ნიკოლოზის ძის სტუმრობით. ისინი დიდხანს საუბრობდნენ. გამომშვიდობებისას ბატონი გიორგი თავისას არ იშლიდა და დაჟინებით ურჩევდა ბატონ ელეფთერს სისტემატურად მიეღო უნაბის მწიფე ნაყოფი. ის დარწმუნებული იყო იმაში, რომ უნაბის დიეტა დიდად დაეხმარებოდა ავადმყოფ გულს განკურნებაში...
გასული საუკუნის ოთხმოციანი წლებისათვის საქართველოში ძლიერ გააქტიურდა ეგრეთ წოდებულ “დამსმენთა ინსტიტუტი”, რომელთა მახვილიც მიმართული იყო არა იმათ მიმართ, ვინც ქვეყნის ბედს უკუღმა ატრიალებდა, არამედ იმათ მიმართ, ვისაც თავიანთი საქმიანობის დროს, მართლაც, მოსდიოდათ შეცდომები, მაგრამ ეს შეცდომები არ იყო იმდენად საშიში, რომ მათი გამოსწორება შეუძლებელი ყოფილიყო. მაკონტროლებელი ორგანოები კი სწორედ აქ ეძებდნენ კრიმინალებს. ფიზიკის ინსტიტუტი ვერ გადაურჩა ამგვარ შემოტევას და აი, მოვიდა ინსტიტუტში კომისია ჯანჯღავას თავმჯდომარეობით, ინსტიტუტის ფინანსური მდგომარეობის შესასწავლად.
მე არ ვაპირებ ამ კომისიის საქმიანობის დეტალურ აღწერას, რომელიც, სხვათა შორის, ერთ თვეს გაგრძელდა, მხოლოდ ავღნიშნავ, რომ ამ კომისიის საბოლოო დასკვნაში ფიგურირებდა ორი ვაგონი ხე-ტყის გაყიდვის კრიმინალური დანაშაული ზემდგომი ინსტიტუტების ნებართვის გარეშე.
ამასთან ერთად, მინდა, ავღნიშნო, რომ ამგვარი დანაშაულის გამო თვით ინსტიტუტის რამოდენიმე “გულშემატკივარი და პატრიოტი” თავგამოდებით მოითხოვდა დამნაშავეთა უმკაცრესად დასჯას...
ელეფთერ ანდრონიკაშვილმა ყველა ეს დანაშაული საკუთარ თავზე აიღო და მზად იყო შესაბამისი დარტყმაც საკუთარ თავზე მიეღო.
მდგომარეობა ძალიან დაძაბული იყო.
ამ კრიტიკულ მომენტში საქართველოს მთავრობასთან შუამდგომლობით წარსდგა აკადემიკოსი გიორგი ფლოროვი.
მე პირველად ვნახე სოციალისტური შრომის გმირის ვარსკვლავითა და სახელმწიფო პრემიების მედლებით მკერდდამშვენებული აკადემიკოსი, რომელიც ჩამოვიდა თბილისში მთავრობის პირველ პირთან შესახვედრად და ფიზიკის ინსტიტუტის დირექტორის წინააღმდეგ აგორებული სკანდალის ჩასაქრობად.
როგორც შემდეგ გახდა ცნობილი, ეს სკანდალური სიტუაცია საბოლოოდ ჩაცხრა მას შემდეგ, რაც ფიზიკის ინსტიტუტში მოვიდა ქვეყნის პირველი პირი და თავისი თვალით ნახა ის “კრიმინალური” შემთხვევები, რომლითაც თავგამოდებით მანიპულირებდნენ ანდრონიკაშვილის ოპონენტები...
ამის შემდეგ ფიზიკის ინსტიტუტში კვლავ დამკვიდრდა ნანატრი მშვიდობა და საქმიანი ურთიერთობა...
აქ მინდა, მკითხველს მოვუთხრო გიორგი ფლოროვის ჩვენს ლაბორატორიაში ერთ-ერთი ვიზიტის დროს მის პიროვნულ თავისებურებასთან დაკავშირებული ეპიზოდები.
ჩვენი ლაბორატორიის თანამშრომლებმა მოისურვეს გიორგი ნიკოლოზის ძისთვის სიურპრიზების მოწყობა.
ჯერ გადავწყვიტეთ, სტუმარი გაგვესეირნებინა დუშეთში, ბაზალეთის ტბაზე და, რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, ჩვენ კი არ მოვუწყვეთ მას სიურპრიზები, თავად გვიჩვენა, როგორ უნდა სიურპრიზების მოწყობა: როგორც კი დაინახა მოკამკამე ტბა, არც კი დაფიქრებულა, ისე გაიხადა ტანსაცმელი და გადაეშვა ცისფერი, სუფთა წყლის მორევში საბანაოდ.
ბაზალეთის ტბა, მოგეხსენებათ, საკმაოდ მაღალი მთების ‘“ბინადარია” და იმ დროისათვის იქ წყალი ჯერ კიდევ საკმაოდ ცივი იყო. ეს დეტალი ბატონი გიორგისთვის სულაც არ აღმოჩნდა ანგარიშგასაწევი. მხნედ უსვამდა ხელებს ტბის ანკარა წყალს და საკმაოდ დიდხანს ნებივრობდა ამ ზღაპრულ გარემოში. ბოლოს და ბოლოს, მასაც მოსწყინდა ცივ წყალში ჭყუმპალაობა და იკადრა ნაპირზე გამოსვლა...
უნდა გენახათ, რა ბედნიერი იყო ამ მომენტში!..
დუშეთისა და არაგვის ხეობის დათვალიერების შემდეგ, ძვირფასი სტუმარი მივიპატიჟეთ არმაზის ხეობაში, მტკვრის სანაპიროზე, ჩვენი ინსტიტუტის ბიოქიმიის ლაბორატორიის პროფესორ ლეილა ტყეშელაშვილის საზაფხულო აგარაკზე.
ქალბატონ ლეილას მეუღლე, აგრეთვე პროფესორი, გურამ ვადაჭკორია ფუსფუსებდა ბუხართან და თადარიგი ჰქონდა დაჭერილი მისთვის დამახასიათებელი საფირმო მწვადის შესაწვავად.
აკადემიკოსი გიორგი ფლოროვი ამ ბუხრის დანახვაზე სახტად დარჩა. მართლაც, ეს იყო დიდი გემოვნებითა და პროფესიონალური ცოდნით აღჭურვილი ხელოვანის მიერ კონსტრუირებული ბუხარი, რომელიც გარეგნულ სასიამოვნო ესთეტიკურ შესახედაობასთან ერთად ფუნქციონალურადაც ფრიადზე ასრულებდა თავის დანიშნულებას.
ჩვენი ძვირფასი სტუმარი მივიდა ბუხართან და დაიწყო მისი პარამეტრების აღწერა. ამ მომენტში ვერაფერს სხვას ვერ ხედავდა და უამრავ კითხვებს უსვამდა ბატონ გურამ ვადაჭკორიას, რომელიც მოთმინებით უხსნიდა აკადემიკოსს, ბუხრის ყველა პარამეტრის დანიშნულებას. ეს საუბარი დიდხანს გაგრძელდა.
გიორგი ნიკოლოზის ძემ ბუხრის ყველა მონაცემი ჩაიწერა უბის წიგნაკში და ბოლოს თქვა, რომ თუ მოახერხებდა და ასეთი ბუხარს დაამონტაჟებდა “დუბნის კოტეჯში”, თავს ბედნიერად ჩათვლიდა...
ამ მომენტისათვის სუფრა უკვე გაწყობილი იყო და ჩვენმა მასპინძლებმა მიგვიპატიჟეს სასადილოდ. ერთადერთი, რაც ამ სუფრას აკლდა, ეს, ალბათ, ჩიტის რძე იყო, თორემ საჭმელ-სასმელი ნამდვილად მეფური გახლდათ.
როგორც ასეთი შემთხვევების დროს ხდება ხოლმე, ითქვა მრავალი სადღეგრძელო, განსაკუთრებით შეაქეს ჩვენი მასპინძლის, პროფესორ გურამ ვადაჭკორიას რეცეპტით მომზადებული ცვრიანი მწვადი.
გიორგი ნიკოლოზის ძემ აღნიშნა ბატონი ელეფთერის როლი და დამსახურება ასეთი კოლექტივის ჩამოყალიბების საქმეში და უსურვა მალე გამოჯამრთელება, რადგან ამ მომენტისათვის ჩვენი ინტიტუტის დირექტორი ისევ იწვა კრემლის საავადმყოფოში ნაღვლის ბუშტის ოპერაციის შემდეგ.
გიორგი ნიკოლოზის ძემ დიდი მადლობა გადაუხადა მასპინძლებს გულთბილი მიღებისათვის, რის შემდეგაც ის და მისი მეუღლე, ჩვენი ლაბორატორიის რამდენიმე მომღერალ თანამშრომლებთან ერთად ჩავისვი მანქანაში და სიმღერ-სიმღერით გამოვემგზავრეთ თბილისში. ძვირფას სტუმრებს დავემშვიდობეთ სასტუმროს ფოიეში...
ასე დასრულდა ეს მხიარული და მრავალმხრივ დასამახსოვრებელი დღე. ამის შემდეგ გიორგი ნიკოლოზის ძესთან ჩემი საქმიანი და სამეცნიერო ურთიერთობა გრძელდებოდა ძირითადად მოსკოვის შეხვედრების დროს.
საგანგებოდ უნდა აღვნიშნო გიორგი ნიკოლოზის ძის დამოკიდებულება მის მიერ ღირსშესანიშნავი თარიღების დროს, ჩემთან გამოგზავნილი მისალოცი ღია ბარათების ორიგინალობის გამო. ეს მილოცვები არ იყო სტანდარტული ფრაზებით გაჯერებული – ყოველ მილოცვაში ის საკუთარი ხელწერით აღნიშნავდა იმ მომენტისათვის ჩვენს ლაბორატორიაში მიღებულ ახალ შედეგებს, რომელთა შესახებაც  კარგად იყო ინფორმირებული. ჩემი ღრმა რწმენით, ამ დამოკიდებულებით ნათლად ვლინდება ამ დიდ მეცნიერის წმინდა ადამიანური ბუნება...

4. ნიკიტა ხრუშჩოვის ვიზიტი საქართველოში

4. ნიკიტა ხრუშჩოვის ვიზიტი საქართველოში

ქართველი საზოგადოებისათვის კარგად არის ცნობილი ის დიდი “სიყვარული”, რომელსაც იჩენდა ნიკიტა ხრუშჩოვი საქართველოსა და ქართველი ხალხის მიმართ. თავისი ძალაუფლების აღზევების პერიოდში, მან მოისურვა საქართველოს, როგორც ფიზიკოსები იტყოდნენ, რეალურ სივრცეში გასეირნება. ამ დროისათვის უკვე ჰქონდა უზურპირებული დიდი ძალაუფლება და ზეიმობდა პიროვნების კულტთან დაკავშირებული პრობლემის საბოლოოდ გადაწყვეტას, მაგრამ კიდევ რაღაც აწუხებდა ძალიან...
როგორც შემდეგ გახდა ცნობილი, ეს იყო ქართველი ხალხის ეროვნული მეობისა და ტერიტორიულ მთლიანობასთან დაკავშირებული პრობლემები. ამიტომ დაიწყო ტურნე საქართველოს “შესასწავლად”. ამ მისიით იმოგზაურა მატარებლით დასავლეთ საქართველოდან აღმოსავლეთისაკენ.
ეს ის პერიოდია,  როდესაც ნიკიტა ხრუშჩოვი აღრფთოვანებული იყო ამერიკელი ფერმერების მიერ სიმინდის კულტურის თესვის, მოყვანის, პროდუქციის გადამუშავებისა და სიმინდის პროდუქტების მრავალნაირი დანიშნულებით გამოყენებით.
ამ ვიზიტის ქართველმა ორგანიზატორებმა გაითვალისწინეს საპატიო სტუმრის დიდი სიმპატიები სიმინდისადმი და ქართული ტრადიციების შესაბამისად, ნიკიტა ხრუშჩოვს მიართვეს მჭადი და სულგუნიდა, როგორც მაშინდელი პრესიდან შევიტყვეთ, თურმე, ძალიან მოსწონებია მეგრული მჭადი და სულგუნი.
ქვეყნის ხელმძღვანელის შესახვედრად საგანგებოდ ამზადებდნენ თბილისის მოსახლეობას. ყველა დაწესებულებას ჰქონდა მიჩენილი ქუჩის ის მონაკვეთი, სადაც უნდა გაევლო საპატიო სტუმარს და მისი ხილვისათვის ხალხს აღტაცება უნდა გამოეხატა მქუხარე ტაშით და ყვავილების თაიგულების ფრიალ-ფრიალით.
ფიზიკის ინსტიტუტის თანამშრომლები ჩამოამწკვრივეს ვაკე-საბურთალოს მაგისტრალის იმ უბანზე, რომელიც იკავებდა არა მარტო ინსტიტუტის საპარადო შესასვლელს, არამედ ბაღისა და ხეივნის საკმაოდ დიდ მონაკვეთსაც.
ნიკიტა ხრუშჩოვს მოუწყეს შეხვედრა სტაბილური იზოტოპების სამეცნიერო და საწარმოო ცენტრის თანამშრომლებთან. როგორც ცნობილია, ეს ცენტრი უკვე იყო ერთად-ერთი მაღალი რეიტინგის ობიექტი, არა მარტო საბჭოთა კავშირის, არამედ მთელი ევროპის მასშტაბითაც და, გასაგებია, რომ ასეთი რანგის ობიექტი ვერ დარჩებოდა ქვეყნის პირველი პირის ყურადღების მიღმა...
და აი, ამ დაწესებულებაში ვიზიტის შემდეგ საპატიო სტუმარს უნდა გაევლო ვაკე-საბურთალოს მაგისტრალზე. აქ კი ქუჩები მოზეიმე ხალხით იყო გადაჭედილი.
ხრუშჩოვი მოგზაურობდა ღია მანქანით, მხოლოდ ერთადერთი მეგზურის თანხლებით. მანქანა მოძრაობდა ნორმალური, მე ვიტყოდი, შენელებული სიჩქარით. ამ სახათაბალო სტუმარს ეცვა თეთრი ფერის საზაფხულო ტანსაცმელი და ასევე ეხურა თეთრი ჭილობის ქუდი. იგი, ფეხზე მდგომი, თავმდაბლად ესალმებოდა შეხვედრის მონაწილეებს და, რაც არ უნდა პარადოქსულად ჟღერდეს, გარეგნულად ტოვებდა სრულიად ნორმალური და თანაც საკმაოდ სიმპატიური რუსი ინტელიგენტის შთაბეჭდილებას.
მე, პირადად, ეს ნიკიტა ხრუშჩოვი მომეჩვენა გაცილებით უფრო სასიამოვნო გარეგნობის პიროვნებად, ვიდრე გაეროს ტრიბუნაზე საკუთარი ფეხსაცმელის მობრახუნე ის საბჭოთა კავშირის ლიდერი, რომელსაც ტელეოპერატორები სისტემატიურად უჩვენებდნენ მთელ მსოფლიოს პრესტიჟული ტელეარხების მეშვეობით...

 
ნიკიტა ხრუშჩოვის მოლოდინში სახალხო მეურნეობის მიღწევათა გამოფენაზე

1964 წელი, ზაფხული. საქართველოში ხრუშჩოვის ვიზიტთან დაკავშირებით დიდუბეში, სახალხო მეურნეობის მიღწევათა გამოფენაზე, მობილიზებულია მეცნიერების ყველა დარგის წამყვანი სპეციალისტი. ყველა ექსპონატს ჰყავს თავისი “პატრონი”, ვისაც ევალება, მის მიერ თუ მისი ხელმძღვანელობით შექმნილი ხელსაწყო-დანადგარის უნიკალურობის დასაბუთება.
აქ წარმოდგენილ ექსპონატებს შორის არის გოგი ჩიქოვანის ხელმძღვანელობით და მისი უშუალო ძალისხმევით, ქართველ ფიზიკოსთა ჯგუფის მიერ დამუშავებული და შექმნილი კოსმოსური სხივების თვისებების შემსწავლელი კამერა.
უპრიანია, აქვე აღინიშნოს, რომ მოგვიანებით ამ კამერის შემქმნელებს მიენიჭა ლენინური პრემია.
გასაგებია, რომ ძვირფას სტუმარს, ექსპონატის ღირსების შესახებ მონაცემები უნდა მოახსენოს თავად შრომის ავტორმა. მე მევალება გოგის ასისტენტობა.
და აი, დილიდან ვართ გამოფენის დარბაზში ქვეყნის პირველ პირთან შეხვედრის მოლოდინში. აქ ყველა ექსპონატის პატრონი თავგამოდებით ფუსფუსებს თავისი დანადგარ-მოწყობილობის გარშემო. ძალაუნებურად ისეთი შთაბეჭდილება გრჩება, თითქოს მოხვედი აღმოსავლურ ბაზარში, სადაც ხდება საკუთარი საქონლის რეკლამირება-გასაღება...
გადის დრო.
“მეფე” არა ჩანს.
არავინ უწყის, როდის გამოჩნდება, ან გამოჩნდება კი?
გოგი ჩიქოვანი არ არის მიჩვეული დროის ფუჭად ხარჯვას. ჯერ არ ლაპარაკობს, მაგრამ ვატყობ, ძალიან ნერვიულობს.
გადის დრო.
სტუმარი ისევ არა ჩანს.
გოგი უკვე ხმამაღლა ბუზღუნებს... ყველაფერს აქვს საზღვარი... მერე “თბილად” მოიხსენიებს ნიკიტას მშობლებს... და მპატიჟებს სამწვადეში...
სიამოვნებით ვიღებ ამ წინადადებას, რადგანაც ამ დღეს მეც კი გამიჭირდა უაზრო შიმშილი.
გოგი უკვეთავს მწვადებს. ღვინოს არა, მაგრამ ცივ ლუდს კი სიამოვნებით შევექცევით.
იმ დღეს გამოფენის ტერიტორიაზე მოქმედ სამწვადეში ყველაფერი იყო უმაღლესი ხარისხის. როგორც ჩანს, არაპროგნოზირებადი სტუმრისაგან მოსალოდნელი “სიურპრიზების” თავიდან აცილების მიზნით მასპინძლებმა ამ მიმართულებითაც იზრუნეს და საგანგებოდ მაღალი ხარისხის პროდუქტით მოამარაგეს ეს პატარა სასაუზმე.
ვისადილეთ მამა-პაპურად, აუჩქარებლად.
“მეფე” კი კვლავ არსად არ ჩანდა.
ზაფხულის გრძელი დღე, როგორც იქნა, მიილია.
უნდა ვიფიქრით, რომ ამ დღეს ხრუშჩოვმა სხვა, უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემები განიხილა, ვიდრე ამ პატარა რესპუბლიკის მეცნიერულ-ტექნიკურ პროგრესის მიღწევები...……


ნიკიტა ხრუშჩოვი გარე კახეთში

დასავლეთ საქართველოს და თბილისის დათვალიერების შემდეგ “მეფემ” მოისურვა კახეთში გასეირნება.
ამ პერიოდისათვის კახეთში, და არა მარტო აქ, მიმდინარეობს საცხოვრებელი სახლების არნახული მშენებლობა. ხდება ძველი, ტრადიციული მასალის შეცვლა ახლით და თანაც კრამიტის სახურავების მაგიერ შემოდის მოთუთიებული რკინისა და ალუმინის კონსტრუქციები. საგარეჯოს რაიონული ცენტრი საავტომობილო ტრასიდან ისე გამოიყურება, როგორც ჯადოსნური სარკე, რომელიც უხვად არეკლავს მზის სხივებს და პირველ მხილველზე ახდენს წარმოუდგენელ შთაბეჭდილებას.
აქ უადგილო არ უნდა იყოს იმის აღნიშვნა, რომ იმ დროისათვის საბჭოთა კავშირი მსოფლიოში პირველ ადგილზე იყო ნავთობისა და ლითონის მოპოვების მაჩვენებლებით და ამ პროდუქტების დეფიციტის, ან სიძვირის შესახებ ცნებებიც კი არ არსებობდა.
ხატოვნად რომ ვთქვათ, მიმდინარეობდა საქართველოს სოფლის “მეტალიზაცია”.
უკვე წარმოდგენილი მაქვს, თუ რა განწყობას შეუქმნიდა ეს რეალური სიტუაცია ძვირფას სტუმარს. ჩემის აზრით, როგორც სჩანს, ნიკიტა ხრუშჩოვი აღმოჩნდა ძლიერი იდეოლოგიური კრიზისის პირობებში. ის ხომ ვალდებული იყო გამოეხატა თავისი დამოკიდებულება იმის შესახებ, რაც ნახა მხოლოდ გარე კახეთის ზერელე დათვალიერებით. ამ დღეს თავისი ვიზიტი უხალისოდ დაასრულა გარე კახეთში.
“მეფესთან” შესახვედრად კაჭრეთის ღვინის ქარხანაში შეკრიბეს სოფლის მეურნეობის მოწინავე აქტივისტები. მოწვეულთა შორის იყვნენ შიდა კახეთის ყველა რაიონის სოფლის მეურნეობის დამკვრელები, რაიკომის მდივნები, რაიონული კომიტეტების თავმჯდომარეები და აგრონომები.
ამ შეხვედრის მონაწილეთა შორის იყო ბიძაჩემი – შალვა ჩომახაშვილი, რომელსაც კახეთში მოიხსენიებდნენ, როგორც “პაპას”. ის იყო მეორე მსოფლიო ომის მონაწილე ვეტერანი და წარმოუდგენლად მუყაითი, შრომისმოყვარე გლეხკაცი. ბევრი რამ ნიკიტა ხრუშჩოვის ამ ვიზიტის შესახებ, რაც არსად არ გახმაურებულა, მოსმენილი მაქვს მისგან. სხვათა შორის, იმ დროისათვის არსებული მოთხოვნილებების გათვალისწინებით, ბიძაჩემს ეკუთვნოდა სოციალისტური შრომის გმირობა, მაგრამ აკმარეს ლენინის ორდენი და საგზური უცხოეთში ორკვირიანი მოგზაურობისათვის.
ამ შეხვედრაზე, რა თქმა უნდა, ყველა მოთმინებით ელის ხრუშჩოვის გამოსვლას.
და აი, ეს მომენტიც დგება. სულგანაბული დარბაზი უსმენს ქვეყნის მბრძანებლის გამოსვლას. არავის თავში აზრად არ მოსდის სინქრონულ თარგმანზე ზრუნვა – რუსული ენა ხომ “მშობლიურია” და ყველამ ზედმიწევნით კარგად უნდა იცოდეს. მომთაბარე მწყემსი-მეცხვარეც კი ვალდებულია, სრულყოფილად ფლობდეს დიდი რუსი ხალხის ენას!..
“მეფის” მოხსენებაში იგრძნობა უკმაყოფილება იმის გამო, რომ ჩვენთან ვაზი და ვენახი მიჩნეულია ძირითად სასოფლო-სამეურნეო კულტურად და გაშენებულია ისეთ ადგილებში, სადაც უმჯობესია, ითესებოდეს სიმინდი!..
ვაზის ადგილი კი ფერდობებსა და გორმახებზეა...
ვაზს არა აქვს უფლება, დაიკავოს ნაყოფიერი და უხვმოსავლიანი მიწები, რადგან ვაზს ხომ არ სჭირდება, ეგრეთ  წოდებული, “კვადრატულ-ბუდობრივი” მეთოდით დამუშავება!..
ნიკიტას აზრით, საკმარისია მძლავრმა ტრაქტორმა საბრუნი გუთანი გაატაროს ერთი მიმართულებით, მოახდინოს ფერდობების ტერასირება და ამ ტერასებში განათავსონ ვაზის ნამყენები. ამის შემდეგ ვაზი თვითონ მოუვლის თავს!..
აი, სიმინდი კი თხოულობს საგულდაგულოდ დამუშავებულ ნიადაგს, და შედეგად გვექნება უხვი და იაფი მარცვლეული, რომლითაც გაუმასპინძლდებით ღორებს, ძროხებს, ფრინველებს და ასე შემდეგ. ასე შეიქმნება ბარაქა და სიმდიდრე, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს სახელმწიფოს ძლიერება და სიდიადე!..
ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, როგორი განწყობილება დაეუფლებუდა გლეხკაცს, რომელიც ასეთ “ბრძნულ” რჩევებს მოისმენდა ქვეყნის პირველი პირისაგან.
ჩემის აზრით, ამგვარ რეკომენდაციებს მუშა კაცი, უკეთეს შემთხვევაში, ხუმრობად ჩათვლიდა. მაგრამ ვაი, რომ ეს არ იყო ხუმრობა და რომ იტყვიან, განგებამ იხსნა ქართველი ხალხი და საქართველო ღვთის რისხვისაგან. 1964 წლის 14 ოქტომბერს საგანგებოდ მოწვეულ პლენუმზე ხრუშჩოვს დროულად ჩამოართვეს ქვეყნის მართვის უფლება...

5. გოგი ჩიქოვანი

5. გოგი ჩიქოვანი

საქართველოს სახალხო მეურნეობის მიღწევათა გამოფენაზე ნიკიტა ხრუშჩოვის შესაძლო ვიზიტთან დაკავშირებული ეპიზოდების შესახებ მე უკვე მოგახსენეთ წინა თავში. ამჯერად, ვიხსენებ გიორგი ჩიქოვანის მიერ სადოქტორო დისერტაციის მომზადების დროს მის განწყობას უმაღლესი საატესტაციო კომისიის (ВАК) მრავალ ფორმალურ მოთხოვნილებასთან დაკავშირებით.
ძველ თაობას კარგად ახსოვს, საბჭოთა კავშირში სამეცნიერო ხარისხებისა და წოდებების მინიჭება რა პრობლემებთანაც იყო დაკავშირებული. თავისთავად დისერტაციის დაწერა, უმრავლეს შემთხვევებში, უფრო ადვილი იყო, ვინემ იმ მრავალი, ფორმალური თუ აუცილებელი ბარიერის გადალახვა, რომელთა ჩამოთვლაც კი სცილდება ჯანსაღი ადამიანის ლოგიკის ფარგლებს.
გოგი ჩიქოვანს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტთან არსებულ დისერტაციების დაცვის საბჭოში 1967 წელს წარდგენილი ჰქონდა სადოქტორო დიცერტაცია და სისტემატიურად უხდებოდა დაცვის საბჭოს სწავლული მდივნისათვის საჭირო დოკუმენტაციის მოძიება და წარდგენა. მსგავსი ხასიათის, ოღონდ შედარებით ნაკლები მოცულობის სამუშაოების შესრულება მიხდებოდა მეც, რადგანაც ამ დროისათვის დაცვისათვის ვამზადებდი საკანდიდატო დისერტაციას.
გოგის ხშირად ვხვდებოდი, როგორც ფიზიკის ინსტიტუტში, ასევე უნივერსიტეტის დაცვის საბჭოს მდივანთან. ვერ გეტყვით, რომ დიდი სიამოვნებით ასრულებდა მრავალ ფორმალურ მოთხოვნას, მაგრამ მაშინ დისერტაციის დაცვისათვის სხვა გზა არ არსებობდა და ისიც მოთმინებით ემორჩილებოდა სწავლული მდივნის ყველა ახირებას...
არ ვიცი, ეს ბედისწერა იყო თუ ბედის ირონია, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ყველა ბიუროკრატიული ბარიერი გოგი ჩიქოვანს უკვე გადალახული ჰქონდა, 1968 წლის 13 მარტს მოულოდნელად, გულის შეტევით გარდაიცვალა...
ეს იყო განუზომლად დიდი ტრაგედია არა მარტო გოგის ოჯახისათვის, არამედ მთელი ფიზიკოსების საზოგადოებისათვის...
რომ არა ეს ტრაგედია, არავინ უწყის, რა დონეზე აღმოჩნდებოდა დღეს საქართველოში ექსპერიმენტული ფიზიკის ის მიმართულება, რომელსაც სათავე დაუდო და მყარი ფუნდამენტი მოუმზადა გოგი ჩიქოვანმა.
კარგად მახსოვს, გოგის დამკრძალავი კომისიის თავმჯდომარის, აკადემიკოს ვიქტორ კუპრაძის ნაღვლიანი სახე. ეს ყოველთვის სიტყვაძუნწი მეცნიერი, როგორც ჭეშმარიტი ჭირისუფალი, ღამეებს ათევდა გარდაცვლილის ცხედართან და მოთმინებით იღებდა სამძიმარს, რომლებიც უწყვეტ ნაკადად მოდიოდა გოგის მისამართით, როგორც ქართველი, ასევე მრავალი უცხოელი მეცნიერის და კოლეგისაგან...
გოგის ცხედარი უკანასკნელად დაასვენეს ფიზიკის ინსტიტუტში. აქ ყველა თაობის ფიზიკოსთა გარდა, გოგის ხსოვნას პატივს მიაგებდნენ საქართველოს ინტელიგენციის თვალსაჩინო წარმომადგენლები, მეცნიერები, ახლობლები თუ რიგითი მოქალაქეები...
გოგი დაკრძალულია საბურთალოს საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში...
საოცარ ვარსკვლავზე იყო დაბადებული გოგი ჩიქოვანი. მისი ცხოვრება ნამდვილი პარადოქსებით იყო გაჯერებული, რომელთა შორის ყველაზე ტრაგიკულია ორი შემთხვევა:
პირველი - გოგი ჩიქოვანს ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა დოქორის სამეცნიერო ხარისხი მიაკუთვნეს 1968 წელს, სიკვდილის შემდეგ...
და მეორე - გოგი ჩიქოვანს, როგორც სამუშაოს ხელმძღვანელს, ასევე სიკვდილის შემდეგ, 1971 წელს, სომეხ და მოსკოველ კოლეგებთან ერთად მიანიჭეს ლენინური პრემია!..

6. პროფესორი იური სერგის ძე ზამიატნინი

6. პროფესორი იური სერგის ძე ზამიატნინი

იური ზამიატნინს, საბჭოთა ატომური იარაღის შექმნასა და მის გამოცდებში ეკავა ლიდერის პოზიცია. პირველი ატომური მოწყობილობის გამოცდის დროს მისი გვარი ფიგურირებდა მთავრობის დადგენილების ორ პროექტში: ერთი პროექტი, წარმატების შემთხვევაში ითვალისწინებდა ლიდერთა დაჯილდოებას, ხოლო მეორე პროექტი, პროგრამის ჩავარდნის შემთხვევაში, ლიდერთა დასჯას!
როგორც დღეისათვის უკვე არის ცნობილი, პირველივე გამოცდის დროს აღმოჩნდა, რომ ექსპერიმენტული, ბირთვული მოწყობილობის რეალური სიმძლავრე მნიშვნელოვნად აღემატებოდა თეორიულად გათვლილს და ამით ფაქტიურად გზა ეხსნებოდა მაღალი სიმძლავრის მოწყობილობების შექმნას.
წარმატებული ექსპერიმენტების შემდეგ, იური ზამიატნინი გახდა ლენინური პრემიის ლაურეატი და მთავრობის მრავალი ჯილდოს მფლობელი. მაშინ ეს ჯილდოები იყო ახალგაზრდა ნიჭიერი ფიზიკოსის დამსახურების აღიარების საფასური.
აქ ვწყვეტ იური ზამიატნინის შესახებ ატომურ პროექტებში მისი აქტიური მონაწილეობის ეპიზოდების მოთხრობას. ეს ამოცანა სცილდება რიგითი ფიზიკოსის შესაძლებლობის საზღვრებს...
თავს ნებას ვაძლევ, მკითხველს მოვუთხრო იური ზამიატნინთან ჩემი თანამშრომლობის ზოგიერთი ეპიზოდი.
იური ზამიატნინს ეკავა დუბნის ბირთვული კვლევების გაერთიანებული ინსტიტუტის, ილია ფრანკის სახელობის ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორიის სექტორის გამგის თანამდებობა და იმავდროულად ასრულებდა ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორიის სამეცნიერო-ტექნიკური საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობას.
აქ ვკადნიერდები და, თავს ნებას ვაძლევ, მკითხველს ვაჩვენო ჩემეული გაგება იმ დამოკიდებულებისა, რომელსაც ქვეყნის მთავრობის ლიდერები იჩენდნენ მეატომე მეცნიერების მიმართ.
მას შემდეგ, რაც სამხედროებმა მიიღეს ბირთვული იარაღი, იმათთვის ამ იარაღის შემქმნელები აღმოჩნდნენ მეორე ხარისხოვანი პერსონები, რომელთა ბედი გულწრფელად აღარავის ანაღვლებდა, გარდა იმ საშიშროებისა, რომელიც ჩადებული იყო ამ მეატომე-ფიზიკოსების “ჩემოდნებში”.... საჭირო იყო ამ მეცნიერების მკაცრ კონტროლს დაქვემდებარებულ “კიდობანში” მოთავსება.
ამ ფენომენის უგულებელყოფის გამო მწარე გაკვეთილი მიიღეს გერმანულმა და იტალიურმა მთავრობებმა: მე მხედველობაში მაქვს, ერთის მხრივ, ენრიკო ფერმის ჯგუფის დაშლა და, მეორეს მხრივ, ებრაული წარმოშობის ნიჭიერი მეცნიერების გაძევება ჰიტლერული გერმანიის სამფლოებელოებიდან.
რომ არა ენრიკო ფერმი, ალბათ, ისე ჩქარა არ მოხდებოდა მართვადი ბირთვული რეაქტორის კონსტრუირება და გაშვება.
მეჩვენება, რომ საბჭოთა კავშირის მაშინდელმა ხელმძღვანელობამ კარგად გაითვალისწინა ის მომენტი, რასაც შეეძლო გამოუსწორებელი დარტყმა მიეყენებინა ქვეყნისათვის, თუკი ამ პროექტის ლიდერები იგრძნობდნენ მათი როლისა და დამსახურების ნიველირებას. ამიტომ დიდი ხნის განმავლობაში ეს მეატომე მეცნიერები იყვნენ საგანგებო ყურადღების ქვეშ. ეს პერიოდი დიდხანს გრძელდებოდა და მისი შეცვლა მოხდა მხოლოდ საბჭოთა კავშირის “დემონტაჟის” შემდეგ. და აი, ამის შემდეგ კი ისინი აღმოჩნდნენ ქვეყნისათვის სრულიად ზედმეტები!..
დღეს უკვე ღიად შემიძლია გავიხსენო, ჩემთვის ძვირფასი პროფესორის, იური ზამიატნინის სიტყვები, რომელიც წარმოთქმული იყო სპეციალისტთა ძალიან ვიწრო წრეში, მის მიერ 1985 წლის 26 ოქტომბერს, ჩემი სადოქტორო დისერტაციის ოპონირების შემდეგ. აი ეს ფრაზაც: “ჩვენ, მეატომე მეცნიერებს, დიდი შეცდომა მოგვივიდა, როდესაც დროზე ადრე მივეცით სამხედროებს ბირთვული იარაღი!...”
ვერაფერს დაამატებ, კარგად და ზუსტად არის ნათქვამი.
იური ზამიატნინმა შეინარჩუნა ღირსება და სიდარბაისლე სიცოცხლის ბოლო წუთებამდე. გარდაიცვალა 2007 წელს, 87 წლის ასაკში. ბირთვულმა ფიზიკამ და, საერთოდ, მეცნიერებამ, დაკარგა თავისი დიდი ქომაგი და პატრიოტი...
ამ პატარა ექსკურსის შემდეგ, დავუბრუნდეთ იური ზამიატნინის თბილისში ვიზიტის დროს განვითარებულ მოვლენებს. ის იყო ჩემი სადოქტორო დისერტაციის პირველი ოპონენტი. დაცვა დანიშნული იყო 1985 წლის 26 ოქტომბრისათვის, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სადოქტორო დისერტაციების დაცვის ერთჯერადი საბჭოს სხდომაზე.
იმის გამო, რომ სადისერტაციო ნაშრომი შესრულებულ იყო ორი სპეციალობის - ბირთვული ფიზიკის და ბიოფიზიკის მიჯნაზე, ერთჯერადი დაცვის საბჭოს შემადგენლობაში მოწვეულ ი გახლდათ ბიოფიზიკის დარგის სამი პროფესორი სპეციალისტი: მალხაზ ზაალიშვილი, გიორგი მრევლიშვილი და ბორის ლომსაძე.
პროფესორ იური ზამიატნინის თბილისში ჩამოსვლა სანქცირებულ იყო მხოლოდ მატარებლით, რომლის ჩამოსვლამდე ჩემს სახელზე, იური ზამიატნინისათვის გადასაცემად მოვიდა სასწრაფო დეპეშა, დიმიტროვოგრადში მისი ვაჟიშვილის გარდაცვალების გამო. მდგომარეობა იყო ძალზე კრიტიკული.
სხვა გზა არ მქონდა, სასწრაფოდ უნდა დამეკვეთა თვითმფრინავის ბილეთი ძვირფასი სტუმრის გასამგზავრებლად. ეს კი ნიშნავდა დისერტაციის დაცვის პროცედურის გაურკვეველი ვადით გადადებას.
მოსკოვ-თბილისის მატარებლის ჩამოსვლისთანავე, სტუმარს დაუყოვნებლივ გადავეცი დეპეშის ტექსტი, რომლის წაკითხვის შემდეგაც მან წარმოთქვა მხოლოდ ერთი ფრაზა: “Все же это случилось” და ცრემლები წამოუვიდა. ეს მომენტი დიდხანს არ გაგრძელებულა და პროფესორმა ზამიატნინმა გადაწყვიტა, დარჩენილიყო დაცვაზე, ხოლო დიმიტროვოგრადში წასასვლელად მიეღო თვითმფრინავით ჩელიაბინსკამდე მგზავრობის ნებართვა. შექმნილ სიტუაციაში ასეთი ვიზა დაუყოვნებლივ მისცეს. მოხსენიებულ ქალაქში გაფრენა შეიძლებოდა მხოლოდ 27 ოქტომბერს. იური ზამიატნინი უნდა გაფრენილიყო ამ დროისათვის...
თავისი მწუხარება იური ზამიატნინს ხმამაღლა არავისთან გამოუთქვამს. დისერტაციის დაცვის დროს ჩვეული კორექტულობით და საქმის ცოდნით წარსდგა საბჭოს წინაშე. მას ჰქონდა სამართლიანი შენიშვნები დისერტაციის მიმართ, მაგრამ მთავარი მაინც იყო მისეული შეფასება შრომის სამეცნიერო ღირებულებისა. მისი დასკვნა მაძიებლისათვის დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მიკუთვნების შესახებ იყო დასაბუთებული და აღნიშნული. ის თვლიდა, რომ მაძიებელს ეკუთვნოდა ფიზიკა მათემატიკის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი...
ცნობისათვის: ჩელიაბინსკიდან დიმიტროვოგრადში წასაყვანად იური ზამიატნინს მეგობრებმა დაახვედრეს მსუბუქი მანქანა და სულ რაღაც ერთ საათში უპრობლემოდ ჩავიდა აღნიშნულ ცენტრში.
ჩემი მეორე ოპონენტი – ალექსანდრე ტერ-სააკოვი, ასევე იყო “ამფეთქებელი” (Взрывник), რომელსაც დიდი ღვაწლი მიუძღვის შუა აზიაში, ზერავშანის ნავთობის საბადოს ხანძრის ჩაქრობაში. ეს ხანძარი არანაირი ცნობილი და სტანდარტული მეთოდებით ვერ იქნა “მოთვინიერებული”. პროფესორ ტერ-სააკოვის მიერ შემოთავაზებული სქემით შესაძლებელი გახდა ამ ჭაბურღილის “მოთოკვა”. ამ ჭკვიანმა მეცნიერმა დაამუშავა ჭაბურღილის ბირთვული მუხტით ჩაქრობის საოცრად გონივრული სქემა (პროექტი), რომლის არსიც იმაში მდგომარეობდა, რომ ჰორიზონტალური ხვრელის (მცირეოდენი დახრის კუთხით) გაყვანის შემთხვევაში, საბადოსთან მიახლოების დროს, უნდა განეხორციელებინათ ბირთვული მუხტის (პრაქიკულად მცირე სიმძლავრის ატომური ბომბის) აფეთქება, რასაც უნდა გამოეწვია სიღრმისეული ქანების იმგვარი წანაცვლება, რომ ჩაეკეტა ნავთობის ნაკადის ამოფრქვევა. პროექტი მოწონებულ იქნა მთავრობის მიერ და მხოლოდ მისი განხორციელების შემდეგღა მოხერხდა ამ გიგანტური კოცონის ჩაქრობა. პროექტის ავტორს მიანიჭეს სახელმწიფო პრემია.
ალექსანდრე ტერ-სააკოვს ჰქონდა შესრულებული მრავალი ორიგინალური გამოკვლევა ბირთვულ-ფიზიკური მეთოდების დამუშავებისა და მათი პრაქტიკული გამოყენების კუთხით. ჩემი სადოქტორო დესერტაციის ოფიციალურ ოპონენტად დანიშვნა და მისი თანხმობა, შეესრულებინა ეს მისია, ჩემთვის იყო ძალზე დიდი პატივი.
პროფესორ ალექსანდრე ტერ-სააკოვისათვის ქართული ტრადიციული სტუმართმოყვარეობა და პატივისცემა არ იყო უცხო ხილი. სრულყოფილად ფლობდა ქართულ ენას და ტრადიციულ ქართულ სუფრასთან გამოირჩეოდა მახვილგონივრული ეპიზოდებისა და კურიოზული ამბების მოთხრობით. იყო დიდი შინაგანი კულტურისა და ღირსების მქონე პიროვნება. მე, პირადად, დიდად გავიხარე მისი ახლო გაცნობით.
საგანგებოდ მინდა მოვიხსენიო ჩემი ქართველი ოპონენტის, რეზო სალუქვაძის ღირსების ამსახველი ზოგიერთი ეპიზოდი. ბატონი რეზო სალუქვაძე იყო სოხუმის ფიზიკა-ტექნიკის ინსტიტუტის დირექტორი. თავის ოჯახთან ერთად ცხოვრობდა სოხუმში. ხსენებული ფიზიკა-ტექნიკის ინსტიტუტი მთელ საბჭოთა კავშირში იყო ექსპერიმენტული ფიზიკის აღიარებული ფლაგმანი. იმ დროისათვის ამ ინსტიტუტში მუშაობდა გერმანელ ფიზიკოსთა მაღალკვალიფიციური ჯგუფი და მათ მიერ შესრულებული გამოკვლევები ექსპერიმენტული ფიზიკის დარგში, როგორც ჩანს, მნიშვნელოვნად განსაზღვრავდა ამ ინსტიტუტის მეცნიერულ დონეს.
ბევრმა ქართველმა ფიზიკოსმა სწორედ აქ, სოხუმის ფიზიკა-ტექნიკის ინსტიტუტში მიიღო ნათლობა ექსპერიმენტული ფიზიკის დარგში და მომავალში იქ მიღებული ცოდნა და გამოცდილება გაუზიარეს თავის მოწაფეებს და ასპირანტებს. ამგვარი მისიის შესრულება მოუხდა 1957 წელს, ჩემი სადიპლომო შრომის ხელმძღვანელს, ბატონ გურამ დოლიძეს, რომელიც ამ დროისათვის უკვე მუშაობდა ფიზიკის ინსტიტუტში უფროსი მეცნიერ-მუშაკის თანამდებობაზე.
საგანგებოდ დაკომპლექტებული, ერთჯერადი დაცვის საბჭოს თავმჯდომარის ფუნქციის შესრულება მოუწია უნივერსიტეტის მაშინდელ პრორექტორს, პროფესორ ნოდარ ამაღლობელს, ხოლო ოფიციალური ოპონენტის როლი შეასრულა ბატონმა რეზო სალუქვაძემ.
დისერტაციის დაცვა შედგა. დაცულ იყო უმაღლესი საატესტაციო კომისიის ყველა მოთხოვნა.
პროფესორმა რეზო სალუქვაძემ ზედმიწევნით ზუსტად დაასახელა ნაშრომის ხარვეზებიც და ღირსებებიც. ის მოუწოდებდა დაცვის საბჭოს წევრებს, რომ მხარი დაეჭირათ მაძიებლისათვის ფიზიკა-მათემატიკის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მისანიჭებლად...
ფარული კენჭისყრის შემდეგ აღმოჩნდა, რომ დაცვის საბჭოს ოცდასამი წევრიდან ოცდაორი იყო მომხრე, ხოლო ერთი კი წინააღმდეგი.
უმაღლესმა საატესტაციო კომისიამ დაამტკიცა საბჭოს გადაწყვეტილება.
აქ ვკადნიერდები და თავს ნებას ვაძლევ, მომავალ თაობას დავუტოვო მოკრძალებული ინფორმაცია ამ ორი ქართველი მეცნიერის – ნოდარ ამაღლობელისა და რეზო სალუქვაძის ცხოვრებისეული ტრაგიზმის შესახებ.
როგორც ცნობილია, აფხაზეთის ომის დროს განვითარებული მოვლენების შემდეგ, მრავალ დევნილთან ერთად, ბატონ რეზო სალუქვაძეს და მის ოჯახსაც მოუწია სოხუმის დატოვება და ლტოლვილის სტატუსით თბილისში დაბრუნება.
აფხაზეთის ომის დროს ქართველების თავზე დატრიალებული ტრაგედია განსაკუთრებული სისასტიკით შეეხო აკადემიკოს ნოდარ ამაღლობელის ოჯახს – მისი ერთად-ერთი ვაჟიშვილი, არჩილი იმსხვერპლა მტრის ტყვიამ...
როგორც ჩანს, ვერც რეზო სალუქვაძემ და ვერც ნოდარ ამაღლობელმა ვერ შეძლეს განგების ამდენი უსამართლობის გადალახვა და დიდად სამწუხაროდ ჩვენი ქვეყნისათვის, ისინი უდროოდ წავიდნენ ამ ცხოვრებიდან...
1985 წელი, სახელმწიფოს მართვის პულტთან ზის მიხეილ გორბაჩოვი! პოლიტბიუროს წევრს, ლიგაჩოვს უჩნდება უტოპიური იდეა – რუსები გადააჩვიოს სპირტიანი სასმელების სმის ტრადიციულ ჩვევებს.
პოლიტბიუროს გამოაქვს გადაწყვეტილება, ქვეყნის მასშტაბით, სპირტიანი სასმელების აკრძალვის თაობაზე!...
 ეს იმდენად უგუნური გადაწყვეტილება იყო, რომ დღეის გადასახედიდან, კაცი უფრო სასაცილო აქციას ვერც კი წარმოიდგენს.
ეს იმას ჰგავდა, რომ ფრინველისათვის აგეკრძალა ფრენა...
საერთოდ, იმ დროისათვის, მთავრობის მეთაურები იგონებდნენ ათასნაირ ვერსიებს ქვეყნის ეკონომიური (თუ პოლიტიკური არა) კრიზისიდან გამოსაყვანად. ეს კრიზისი კი მეტად გამწვავდა და თანაც დაჩქარდა, ავღანეთის უაზრო ომის შედეგად. ქვეყანა იდგა ეკონომიური კატასტროფის წინაშე!
ლიგაჩოვის ინიციატივით მიღებული “მშრალი კანონი” ყველაზე ნაკლებად აისახა ქართველთა ტრადიციულ სტუმართმოყვარეობაზე...
დისერტაციის დაცვის შემდეგ ახლად გამოჩეკილი მეცნიერის ახლობლები და მეგობრები ყოველთვის აღნიშნავდნენ ამ მოვლენას ტრადიციულ ქართულ სუფრასთან.
ჩემი მეცნიერებათა დოქტორად “კურთხევის” შემდეგ მოწყობილ ვახშამზე შეიკრიბა დაახლოებით ასი კაცი, ხოლო ამ ტრადიციულ სუფრას თამადობდა ჩემი და ჩემი ოჯახისთვის მეტად სასიამოვნო და საყვარელი, ენაწყლიანი პროფესორი ზურაბ სარალიძე.
ბატონი ზურაბი რამოდენიმე სადღეგრძელოს წარმოთქმის შემდეგ მთლიანად “გაიხსნა” და ტკბილი ქართული სიმღერების შესრულების ფონზე, წარმატებით აგრძელებდა ქართული სუფრის თავკაცის მოვალეობას.
სხვათაშორის, ჩემი ძვირფასი და სიტყვაძუნწი პროფესორი იური ზამიატნინი აღაფრთოვანა ზურაბ სარალიძის და მისი მეგობრების მხიარულმა და თანაც ფრიად კორექტულმა საქციელმა. აქ ბატონმა პროფესორმა ვეღარ დაფარა თავისი აღტაცება და ყველას გასაგონად აღნიშნა, - თურმე, რა კარგი მეგობრები მყოლიაო, - და სიამოვნებით შესვა მათი სადღეგრძელო... ყოფიერებაში ზურაბ სარალიძე მეგობრებისა და ახლობლების წრეში გამოირჩეოდა თავმდაბლობით. ამავე დროს იყო ენაწყლიანი მოსაუბრე, რომელსაც მგზავრობის დროს შეეძლო კარგი სიმღერებით გამასპინძლებოდა ახლო მეგობრებს.
აქ მკითხველს მინდა მოვუთხრო ერთი ეპიზოდი ტომსკში ჩვენი გაფრენის წინ, საკონტროლო-გამშვებ პუნქტში მომხდარი კურიოზის შესახებ. ნოვოსიბირსკიდან დილით ადრე გავიარეთ საკონტროლო-გამშვები პუნქტი და თვითმფრინავში ჩასხდომამდე კიდევ მოგვიწია ერთხანს ლოდინი. ზურაბ სარალიძე, შუქრი აბრამიძე და ავთანდილ მანჯავიძე კარგად შეხმატკბილებულად მღეროდნენ ქართულ სიმღერებს იქვე, გამშვები პუნქტის სიახლოვეს.
მომღერალ ბიჭებთან მოულოდნელად, მედიდური გამომეტყველებით მოვიდა სადგურის ზედამხედველი და მრისხანედ განაცხადა, რომ საჭირო იყო მაგნიტოფონის რეგისტრაცია და რომ ამ მგზავრებმა დაარღვიეს აეროფლოტის წესდების რომელიღაც პუნქტი, რის გამოც ისინი იმსახურებდნენ სასჯელს, ჯარიმის სახით...
ზედამხედველმა კვლავ გაიმეორა, რომ უნდა ენახა ის მაგნიტოფონი, რომელიც ურჩმა ქართველმა მგზავრებმა ფარულად გააპარეს რეგისტრაციის გარეშე.
ჩვენი მხიარული მომღერალი ბიჭები ერთ ხანს ირონიული გამომეტყველებით უცქერდნენ წესრიგის დამცველს, შემდეგ კი სამივე “კრიმინალმა” - ზურამ, შუქრიმ და ავთანდილმა გულიანად იცინეს და ზედამხედველის თანდასწრებით იმღერეს რუსებისათვის გასაგები “სულიკო”.
უნდა გენახათ გაწბილებული ზედამხედველის უსუსური გამომეტყველება, რომელმაც უხალისოდ დატოვა ჩვენი დელეგაცია და სადღაც სოროში შეძვრა...
ეს ეპიზოდი დიდხანს სასაცილოდ არ ჰყოფნიდა მომღერალ ბიჭებს...
ტომსკის კონფერენციას ტრადიციულად უძღვებოდა აკადემიკოსი ალექსანდროვი. ლიგაჩოვი მაშინ იყო ტომსკის საოლქო კომიტეტის პირველი მდივანი.
კონფერენციის დღეები დაემთხვა ციმბირული კოღოების აქტიურობის პიკს. როგორც ჩემმა ტომსკელმა კოლეგებმა ამიხსნეს, თურმე, ამ კოღოების აქტივობა გრძელდება ორ კვირას და ამ დროს ციმბირის ტრადიციულ ბინადრებსაც კი, ირმებსა და ლოსებს თავის დაცვა უხდებათ, - მხოლოდ მდინარეებში თავის შეფარებით!
აკადემიკოს ანატოლი ალექსანდროვის შიშველი თავი აღმოჩნდა შესანიშნავი “აეროდრომი” ციმბირული კოღოებისათვის. როდესაც ლიგაჩოვმა მოიგონა ამ კონფერენციის სამახსოვროდ ციმბირული კედრის ხეივნის გაშენება, კონფერენციის ყველა მონაწილეს დაევალა დათქმულ დღეს ეგრეთ წოდებულ “მეგობრობის ბაღში” პერსონალურად თითო კედრის ნერგის დარგვა. აქ ნიადაგი არის საუკეთესო – შავმიწა ტორფიანი და მცენარის ზრდა-განვითარებისათვის აქვს იდეალური კონდიცია.
მე და ჩემ ქართველ მეგობრებს სულაც არ გაგვჭირვებია ამ მისიის აღსრულება.
აი, აკადემიკოს ალექსანდროვს კი გაუჩნდა დიდი პრობლემა – კოღოების გუნდი იმდენად მრავალრიცხოვანი იყო, რომ იფიქრებდი, ეს კაცი გარსშემორტყმულია მოქუფრული ღრუბლებითო.
აქ უნდა შევნიშნო, რომ ეს კოღოები ჩვენთან გავრცელებული მცირე ზომის მწერებისაგან განსხვავებით, ძალზე მოზრდილ მწერებს წარმოადგენდნენ და მათი ხორთუმი ადვილად ხვრეტს ირმისა და ლოსის ტყავსაც კი...
აი. ასეთ პირობებში თანამშრომელთა დახმარებით, როგორც იქნა, დარგეს ალექსანდროვის სახელობის კედარი, მიაბნიეს ეტიკეტი “მებაღის” ღირსებების აღნიშვნით და სასწრაფოდ მოაცილეს პრეზიდენტი ამ საშიშ ზონას...
ლიგაჩოვი ამაყობდა თავისი დამსახურებით _ შუა ციმბირში ისეთი მეურნეობების შექმნით, სადაც წლის ნებისმიერ დროს შესაძლებელი იყო, სათბურის პირობებში, არა მარტო ბოსტნეულის და ბაღჩეულის უხვი მოსავლის მოყვანა, არამედ მეფრინველეობის მძლავრი ფაბრიკების აშენებაც.
აქ უნდა შევნიშნოთ, რომ ატომური მრეწველობა დიდი რაოდენობით მოიხმარდა ელექტროენერგიას და როგორც ამ პროცესების თანმდევი, ნარჩენი ენერგია, ცხელი წყლის სახით, ჩადიოდა მდინარე ტომიჩანის აუზში. ამის გამო ეს მდინარე არასოდეს იყინებოდა და საკმაოდ დიდ მანძილზე მიედინებოდა ყინვის “მარწუხის” გარეშე...
ტომსკის ამ კონფერენციასთან დაკავშირებით მე დიდხანს შემრჩა მოგონება იქ ნანახისა და გაგონილის შესახებ.
ჩემმა კოლეგამ და მეგობარმა, გენადი გლუხოვმა, რომელიც განაგებდა ნეიტრონული აქივაციური ანალიზის პრობლემებს მთელი აღმოსავლეთ ციმბირის მასშტაბით, მიგვიწვია თავის საცხოვრებელ სახლში ოჯახურ ვახშამზე. თავის კოლეგებს თავმომწონედ გაუმასპინძლდა ციმბირული კენკრის და სხვა ინგრედიენტებით შეზავებული სპირტიანი სასმელებით. ვახშამი გამოვიდა საკმაოდ მხიარული და თანაც ჩემთვის მეტად საქმიანი. მაშინ გავიცანი ბევრი კოლეგა და მაღალი თანამდებობის სპეციალისტი, რომელთა შრომებიც არ ქვეყნდებოდა, მაგრამ მათ წაკითხული ჰქონდათ ჩემი თითქმის ყველა გამოქვეყნებული შრომა და ისინი, ჩემთან შედარებით, უკეთესად იყვნენ ინფორმირებულები... ამგვარი შეხვედრა ჩემთვის იყო ძალზე მნიშვნელოვანი და დროული. რაც შეეხება სპირტიან სასმელებს, რომლითაც ყველა მოხიბლული იყო, მათ დადებითი როლი შეასრულეს ჩემთვის აქამდე უცნობი კოლეგების მოღვაწეობის ზოგიერთი მწირი, მაგრამ საჭირო ინფორმაციის მოპოვებაში...
ამ მცირე ექსკურსის შემდეგ, სადაც გავიხსენე ზურაბ სარალიძის ციმბირული მივლენების ზოგიერთი ეპიზოდი, ჩვენი წვეულება აქ, თბილისში შევიდა განვითარების ახალ ფაზაში.
ზურაბს კახური ღვინო კარგა გვარიანად მოეკიდა და სუფრა გახდა უფრო მხიარული და გახსნილი.
პროფესორი ტერ-სააკოვი უკვე მხოლოდ ქართულად ლაპარაკობდა და ტოლს არ უდებდა თამადას მხიარულებასა და ანეგდოტების მოთხრობაში...
კახურმა მამა-პაპურმა ღვინომ თავისი მისია ფრიადზე შეასრულა _ სუფრის წევრებს საშუალება მისცა კარგად ემხიარულად და დრო სასიამოვნოდ გაეტარებინათ. ჩვენებური ღვინო ამით ძირეულად განსხვავდება სპირტიანი სასმელებისაგან, რომელიც მყისიერად “აგიჟებს” ამ სასმელის მოყვარულ რუს მეგობრებს.
წვეულება გვიან ღამით დასრულდა.
ჩემი ძვირფასი მოსკოველი ოპონენტები დავაბინავე თავიანთ სასტუმროებში.
მეორე დღეს გვეწვივნენ ჩვენი ოჯახის ახლობლები, ნათესავები, მეზობლები და ჩვენი ლაბორატორიის თანამშრომლები, რომლებიც წინა დღეს გამოდიოდნენ მასპინძლების როლში. ჩემ მეუღლეს _ ქალბატონ გიული ქვარიანს მოუწია იგივე მასშტაბის სუფრის გაწყობა, რაც წინა დღეს. მან ამ დღესაც მისთვის ჩვეული სიდარბაისლით და რუდუნებით შეასრულა მასპინძლის საპატიო როლი და ფუნქცია...
მხოლოდ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ გახდა ცნობილი ისეთი დეტალები, რომლებიც, რბილად რომ ვთქვათ, ჩემთვის დღესაც მტკივნეულია. პრობლემა ეხება სპეც-ორგანოებისა და მათი შეფის მიერ ყველასათვის შეუმჩნეველი მოვლენის გახსენებას.
თავიდანვე ავღნიშნავდი, რომ ჩემი მოსკოველი ოპონენტები არ იყვნენ ჩვეულებრივი, რიგითი მეცნიერები. მათ ჟარგონის ენაზე უწოდებდნენ “ამფეთქებლებს” (“Взрывники”). ამის გამო, ისინი იყვნენ სათანადო ორგანოების მუდმივი ყურადღებისა და ზედამხედველობის ქვეშ.
იმ ხანად ვცხოვრობდი ფიზიკის ინსტიტუტის მიერ თანამშრომლებისათვის აშენებულ სახლში, იპოდრომთან, საბურთალოს ქუჩის ორმოცდაექვს ნომერში, მეექვსე სართულზე. ამ კორპუსიდან, როგორც ხელისგულზე, ისე ნათლად ჩანდა იპოდრომის მთელი ტერიტორია.
ტრადიციულად, ამ მივარდნილ კუთხეში იკრიბებოდნენ ყველა ჯურის საეჭვო პროფესიის დაჯგუფებები. აქ გვიან ღამით გავლაც კი რისკთან იყო დაკავშირებული.
ეს სიტუაცია, ცხადია, ცნობილი იყო სპეც-ორგანოს მუშაკებისთვისაც და ჩემი მოსკოველი სტუმრებისა და მათი უსაფრთხოებისათვის ზრუნვა, ცხადია, წინასწარ იყო დაგეგმილი.
საბჭოთა კავშირის დემონტაჟიდან დიდი ხნის შემდეგ, ჩემთვის ცნობილი გახდა, რომ, თურმე, ჩემი ძვირფასი სტუმრების ვახშმის დროს, ჩვენს უსაფრთხოებას იცავდა პროფესიონალ ჩეკისთთა საგანგებო ბრიგადა, ჩემი დიდი მფარველისა და მრჩეველის, ბატონ მერაბ გოხელაშვილის ხელმძღვანელობით. ცნობისათვის, აქვე მინდა ხაზი გაუსვა ამ პიროვნების მაღალ მოქალაქეობრივ ღირსებებს და იმ როლს, რომელიც მან შეასრულა ჩემს მიერ, 1970-71 წლებში, დირექტორის მოვალეობის შესრულების დროს, ბირთვულ რეაქტორზე მომხდარი ცნობილი ტრაგედიის სწორ შეფასებაში.
როგორც ცნობილია, მაშინ რადიაციული მასალათმცოდნეობის განყოფილების ორმა თანამშრომელმა დილით, შეცდომით, სპირიტის ნაცვლად დალია დიქლორეთანი და ისინი იმავე დღის ბოლოს მცხეთის საავადმყოფოში გარდაიცვალნენ.
ბატონი მერაბი დარწმუნდა იმაში, რომ მე არავითარი ბრალი არ მიმიძღვოდა ამ ტრაგიკულ შემთხვევაში და სიტყვიერად გამაფრთხილა, რომ ამ ამბის შესახებ დაუყოვნებლივ უნდა ჩამეყენებინა საქმის კურსში. მაშინ ძლიერ ვიყავი აღელვებული მომხდარი ტრაგედიით და, მართლაც, გამომრჩა ამის შესახებ ბატონი მერაბის ინფორმირება. სხვა არანაირი ბრალდება არ წამოუყენებია ჩემთვის. ამჟამად უკვე ვიცი, რომ მას შეეძლო ჩემი ბრალეულობა, როგორც დირექტორის მოვალეობის შემსრულებლისა, გაეზვიადებინა. მაშინ იმ სახელმწიფო სტრუქტურებში, როგორც კი “ურემი” გადაბრუნდებოდა, დამნაშავედ დირექტორს ასახელებდნენ. ის, რომ ბატონი მერაბი იყო მაღალკვალიფიციური პროფესიონალი და უაღრესად განათლებული პიროვნება, ჩემთვის დღევანდელი გადასახედიდან ჩანს უფრო ნათლად, ვიდრე ამ ორმოცი წლის წინათ. სამწუხაროდ, ეს პროფესიონალიზმი და თავდადება ტრაგიკულად დასრულდა მერაბ გოხელაშვილისთვის მას შემდეგ, რაც დააკისრეს სამხრეთ ოსეთის საოლქო კომიტეტის მეორე მდივნის მოვალეობა... მან ვერ შეძლო უსამართლობასთან მარტოდ-მარტომ ბრძოლა... ბატონი მერაბი არ იყო ის პიროვნება, ვისაც იწილო-ბიწილოს თამაშით შეეძლო შეენარჩუნებინა თავისი სავარძელი... დღესაც ბატონი მერაბ გოხელაშვილი ჩემს ცნობიერებაში არის მაღალი მოქალაქეობრივი ღირსების მქონე პიროვნება...
პროფესორ იური ზამიატნინის თბილისიდან დიმიტროვოგრადში სასწრაფო გამგზავრების აუცილებლობამ, მთლიანად ჩამიგდო ჩემი “კულტურული პროგრამა”, რითაც ვაპირებდი საპატიო სტუმრისათვის საქართველოს მთავარი ისტორიულ-კულტურული ცენტრების ჩვენებას.
მეორე ოპონენტის, პროფესორ ალექსანდრე ტერ-სააკოვისათვის ამგვარი პროგრამის შეთავაზება იყო სრული უაზრობა, რადგანაც ზედმიწევნით კარგად იცნობდა საქართველოს ყველა კუთხე-კუნჭულს.
თვითმფრინავში ჩაჯდომის წინ მე კიდევ ერთხელ გადავუხადე დიდი მადლობა იური ზამიატნინს ყველაფერი იმისათვის, რაც მან ჩემთვის გააკეთა და ისიც განვუცხადე, რომ იმედს არ ვკარგავდი მეხილა საქართველოში, უახლეს მომავალში, როგორც ჩემი საკუთარი სტუმარი. იური ზამიატნინმა მადლობა გადამიხადა მისი მწუხარების გაზიარებისათვის და აღმითქვა, რომ დუბნაში ჩემი შესაძლო მივლინებების დროს, ჩემი მისიის შესრულების საქმეში აღმომიჩენდა საქმიან დახმარებას და თანადგომას.
აქვე მინდა მკითხველს განვუმარტო, რომ იური ზამიატნინის ეს სიტყვები სრულიადაც არ იყო ფორმალურად ნათქვამი. ამ მხცოვანმა მეცნიერმა დიდი როლი ითამაშა იმ კონკურსებში, რომლებიც ყოველწლიურად იმართება დუბნაში წლის საუკეთესო ნაშრომების გამოსავლენად. მათ შორის არის ჩვენი შრომა 2003 წელს დუბნის გაერთიანებული ინსტიტუტის მასშტაბით ჩატარებულ კონკურსში გამარჯვების დასტურად. ამ დიპლომზე არის პროფესორ იური ზამიატნინის, როგორც საკონკურსო კომისიის პასუხისმგებელი მდივნის ხელმოწერა.
გარდა ამისა, 2005 წელს, ასევე კონკურსის წესით, ჩვენი მეორე შრომა დუბნის გაერთიანებული ინსტიტუტის მასშტაბით აღინიშნა წამახალისებელი პრემიით.
სამწუხაროდ, პოლიტიკური სიტუაციის გართულების შემდეგ, რუს მეცნიერ-კოლეგებთან წლების მანძილზე არსებული ჩემი თბილი დამოკიდებულება დაიმსხვრა. კაპიტალიზმის აღდგენასთან ერთად, ძველი თაობის მეცნიერების ურთიერთობაში გაჩნდა მრავალი პრობლემა, რომელთა შორის მაინც ყველაზე მტკივნეული გახდა ფინანსური მხარე. ტრადიციული სამეცნიერო მივლინებები პრაქტიკულად შეწყდა. ეს “სიამოვნება” შეეძლო მიეღო მხოლოდ მდიდარი, ელიტარული წრის წარმომადგენლებს...
პროფესორი იური ზამიატნინი უკვე ხანდაზმული მეცნიერი იყო და ფიზიკურად აღარ შეეძლო ღამეების გათენება საკვლევ ლაბორატორიებში, თუმცა მისი მეცნიერული გამოცდილება კვლავ ფრიად დიდ როლს თამაშობდა მრავალი ამოცანის კორექტულად გადაწყვეტაში. სიცოცხლის ბოლო წუთებამდე ის აგრძელებდა ჩვეულ რეჟიმში ცხოვრებას და მუშაობას...
იური ზამიატნინის გარდაცვალების შემდეგ, 2007 წლიდან, ჩემთვის პირადად კიდევ ერთი ცოცხალი ციხე-სიმაგრის კარი დაიხშო სამუდამოდ...

7. იური ვსევოლოდის ძე იაკოვლევი

7. იური ვსევოლოდის ძე იაკოვლევი

იური იაკოვლევი სამეცნიერო ორბიტაზე მოულოდნელად გამოჩნდა 1955 წელს, ჟენევის პირველ საერთაშორისო კონფერენციაზე ბრწყინვალე მოხსენებით, რომელიც ეძღვნებოდა მაღალი სისუფთავის მასალებში მინარევების განსაზღვრის აქტივაციური ანალიზის ორიგინალურ მეთოდის დამუშავებასა და მის პრაქტიკულ გამოყენებას. ეს მოხსენება იმდენად ორიგინალურ და თანაც მაღალ მეცნიერულ დონეზე შესრულებულ გამოკვლევას წარმოადგენდა, რომ ახალგაზრდა, იქამდე მეცნიერულ წრეებში უცნობი მკვლევარი, ამ მოხსენების შემდეგ აღმოჩნდა აქტივაციური ანალიზის ისეთი კორიფეების გვერდით, როგორებიც იყვნენ თავად ჯორჯ ჰევეში და გლენ სიბორგი.
როგორც ცნობილია, აქტივაციურ ანალიზში პირველი პუბლიკაცია ეკუთვნის, უნგრელ მეცნიერს ჯორჯ ჰევეშს, რომელიც გამოაქვეყნა 1936 წელს, ხოლო ორი წლის შემდეგ ამ პუბლიკაციიდან ანალიტიკოსთა საზოგადოებამ იხილა ცნობილი ამერიკელი მეცნიერის, გლენ სიბორგის ფუნდამენტალური გამოკვლევა აქტივაციურ ანალიზში.
იური იაკოვლევი სრულიად სამართლიანად იქცა საბჭოთა კავშირში აქტივაციური ანალიზის, როგორც ახალი პერსპექტიული მიმართულების მამამთავრად. მან უაღრესად დიდი როლი ითამაშა ამ მეთოდის პოპულარიზაციის თვალსაზრისით და განსაკუთრებით დიდია მისი დამსახურება ამ დარგის სპეციალისტების მომზადების და დაფრთიანების საქმეში. ამ მხრივ იური იაკოვლევის ხელდასმით მომზადდა დარგის მრავალი სპეციალისტი, არა მარტო საბჭოთა კავშირის მასშტაბით, არამედ თანამეგობრობის ქვეყნების ხაზითაც: გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკა, იუგოსლავია, რუმინეთი, პოლონეთი, ბულგარეთი და სხვა.  იური ვსევოლოდის ძე იაკოვლევის ხელმძღვანელობით დაცულ იყო მრავალი საკანდიდატო დისერტაცია, რომელთა შორის ბევრი მეცნიერი გახდა დოქტორი და პროფესორი.
შექმნილ სიტუაციაში იური იაკოვლევი თავად სრულიადაც არ იზიარებდა მეცნიერებაში ხარისხების მიკუთვნების საბჭოთა კავშირში დამკვიდრებულ სისტემას და პრინციპულად არ თანხმდებოდა დისერტაციის დაცვისათვის საჭირო მრავალი ფორმალური პროცედურის შესრულებას.
შეიქმნა პარადოქსული სიტუაცია: ერთის მხრივ, საქმე გვქონდა უაღრესად მაღალი მეცნიერული დონის მქონე მკვლევარ-ექსპერიმენტატორთან, რომელსაც მოპოვებული ჰქონდა სპეციალისტთა სამართლიანი აღიარება, ხოლო მეორეს მხრივ, ვერ აძლევდნენ ამგვარი დამსახურების შესაფერის ანაზღაურებას და პრაქტიკულად სიღატაკის ზღვარზე აგრძელებდა ცხოვრებას და ნაყოფიერ სამეცნიერო მოღვაწეობას. არანაირი ხვეწნა-მუდარა, რომელთაც არ იზარებდნენ მისი მოწაფეები და მეგობრები, შედეგს არ იძლეოდა. ის იყო ერთად-ერთი ჩემთვის ცნობილ მეცნიერთა შორის, რომელმაც არ შეცვალა თავისი საპროტესტო დამოკიდებულება უმაღლესი საატესტაციო კომისიის დოგმების მიმართ და არც დაწერა დისერტაცია.
იური იაკოვლევს, აკადემიკოს ალიმარინთან ერთად, მოგვიანებით მიანიჭეს სახელმწიფო პრემია. ამის შემდეგ მან დაწერა მოკლე მეცნიერული მოხსენება, რომელიც სრულიადაც არ ჰგავდა სადისერტაციო ნაშრომს და უმაღლესმა საატესტაციო კომისიამ, ამ მოხსენების ფონზე, იური იაკოვლევს მიანიჭა მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხი. ასე დასრულდა უმაღლეს საატესტაციო კომისიის დოგმებთან პროტესტის იაკოვლევისეული ეპიზოდი, მაგრამ ეს მოხდა ძალიან გვიან და ამ წოდებას მისთვის პრაქტიკულად აღარ მოუტანია არანაირი მატერიალური დივიდენდები...
დავუბრუნდეთ თბილისში აქტივაციური ანალიზის IV-საერთაშორისო კონფერენციის მომზადების ეპიზოდებს. ამ კონფერენციის მომზადების მთელი სიმძიმე დააწვა იური იაკოვლევს. ფორმალურად ის იყო საორგანიზაციო კომიტეტის მდივანი, მაგრამ როგორც ასეთ დროს ხდება ხოლმე, თავმჯდომარეები და მათი მოადგილეები არიან ტიტულოვანი მეცნიერები და ყველა საორგანიზაციო საქმიანობას ავალებენ სწავლულ მდივანს. ასეთი ბატონკაცური დამოკიდებულება უცხო არ იყო იური იაკოვლევისთვისაც და იძულებული იყო კონფერენციის დაწყებამდე ჩამოსულიყო თბილისში, ერთადერთი სწავლული მდივნის – ქალბატონ გალინა ბილიმოვიჩის თანხლებით. მათ სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ კონფერენციის მომზადების ორგანიზაციული მხარე შესრულდა უმაღლეს დონეზე – პრაქტიკულად, არც ერთი დელეგაცია არ დარჩენილა უყურადღებოდ და შეზღუდული რეგლამენტის მიუხედავად, ყველა ცნობილ სპეციალისტს ჰქონდა საშუალება, გაეკეთებინა მისთვის მნიშვნელოვანი და სასურველი მოხსენება.
კონფერენციამ, რომ იტყვიან, ჩაიარა სრული ანშლაგით. სამახსოვრო ბანკეტზე კი ქართულმა ღვინომ და დიდებულმა მწვადმა წარმატებით დააგვირგვინეს ამ საერთაშორისო ფორუმის დასკვნითი ეტაპი. აქტივაციური ანალიზის მიმართულებით მოღვაწე კოლეგების გაცნობა და, ბევრ შემთხვევაში, დამეგობრებაც კი ქართველ სპეციალისტებთან, აღმოჩნდა ფასდაუდებელი მნიშვნელობის მოვლენა. სასარგებლო ინფორმაციის გაცვლასთან ერთად, ქართველ მეცნიერებს უკვე იწვევდნენ ევროპულ სამეცნიერო ცენტრებში, როგორც კონფერენციებსა და სიმპოზიუმებზე, ასევე ახალი ტექნიკის დემონსტრირების დროსაც.
მე, პირადად ორჯერ ვიყავი მიწვეული დრეზდენში, როგორც კონფერენციის დელეგატი და ასევე ბირთვულ რეაქტორზე საკვლევი ნიმუშების სწრაფი პნევმო-ფოსტის გასაცნობად. ეს პნევმო-ფოსტა დამზადებული იყო გერმანული სკურპულოზურობით როსენდორფის ნეიტრონული აქტივაციური ანალიზის ჯგუფის მიერ, პროფესორ ნიზეს ხელმძღვანელობით.
ცნობისათვის: პროფესორი ვოლფგანგ ნიზე იყო იური იაკოვლევის ყოფილი ასპირანტი და იმხანად წარმატებით მოღვაწეობდა გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის აღნიშნულ ატომურ ცენტრში.
სამწუხაროდ, გასული საუკუნის ოთხმოციანი წლების შემდეგ, ქვეყანაში კარს მომდგარი კრიზისის ფონზე, უკვე მეტისმეტად გართულდა რუს მეცნიერებთან ჩვეული, ტრადიციული, საქმიანი შეხვედრებისა და ცოცხალი თანამშრომლობის შესაძლებლობა. აქამდე ჩვენთვის ერთადერთი ხელმისაწვდომი საშუალება იყო მხოლოდ საფოსტო გზავნილებით ურთიერთინფორმირება.
სადღეისოდ კი, სამწუხაროდ, ეს სიამოვნებაც დავკარგეთ.
საქართველო აღმოჩნდა რუსეთთან ომის ზღვარზე.
ასეთ პირობებში ძნელია არათუ სამეცნიერო ინფორმაციის გაცვლა, არამედ ჩვეულებრივი ყოფითი მიმოწერა და კოლეგების ინფორმირება, თუნდაც იმის დასტურად, რომ მე და ზოგიერთი ჩემი კოლეგა ჯერ კიდევ არ წავსულვართ სამარადისო სასუფეველში...

8. მარინე ფრონტასიევა


8. მარინე ფრონტასიევა

ძვირფას მკითხველს ვთხოვ ერთი წუთით წარმოიდგინოს სიტუაცია, როდესაც აბობოქრებულ მდინარეში აღმოჩნდება ადამიანი შიშველი ხელებით და თითქმის აღარ არსებობს მისი გადარჩენის შანსი. დაახლოებით ასეთ სიტუაციაში მოვხვდით მე და ჩემი ლაბორატორიის თანამშრომლები, გასული საუკუნის ოთხმოცდაათიან წლებში, როდესაც საქართველოში აგორდა ტალღა ბირთვული რეაქტორის წინააღმდეგ. მაშინ ეს ობიექტი გარსშემორტყმული იყო ეგრეთ წოდებული არაფორმალების მიერ, საქართველოში ატომური რეაქტორის დაუყოვნებლივ გაჩერებისა და მისი დემონტაჟის მოთხოვნით.
შექმნილი სიტუაცია განიმუხტა მას შემდეგ, რაც აშშ-ს ენერგიის დეპარტამენტმა გამოგზავნა სპეციალური კომისია შექმნილი პრობლემის მოსაგვარებლად და მიიღო გადაწყვეტილება ბირთვული საწვავის ამერიკაში გატანის შესახებ. მცხეთის ატომური რეაქტორი დარჩა ბირთვული მუხტის გარეშე და არაფორმალთა დაჯგუფებას უკვე აღარ შეეძლო საქართველოში ატომური საფრთხის შესახებ სპეკულირება.
ინსტიტუტის სხვა განყოფილებებთან ერთად ჩვენი ლაბორატორიაც დარჩა “უქმად”. და აი, ასეთ პირობებში, როდესაც ჩვენი ლაბორატორიის ყოფნა-არყოფნის საკითხი დადგა მთელი სიმწვავით, გამოჩნდა საოცარი, საქმიანი ქალბატონი - მარინე ფრონტასიევა, რომელიც დუბნის ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორიაში ასრულებდა ნეიტრონული-აქტივაციური ანალიზის სექტორის გამგის მოვალეობას და შემოგვთავაზა თანამშრომლობა ბიოლოგიური ობიექტების აქტივაციურ ანალიზში.
ცნობისათვის: დუბნის ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორიას აქვს უნიკალური იმპულსური რეაქტორი, რომლის გამოყენებაც ხდება როგორც ფუნდამენტური ბირთვული ფიზიკის, ასევე სხვა მრავალი კვლევების შესრულების დროს. თავისთავად, ეს რეაქტორი არის, სხვა რეაქტორებისგან განსხვავებით, ალბათ, ერთადერთი დანადგარი, სადაც მისი იმპულსურ რეჟიმში მუშაობის დროს ის იძლევა ნეიტრონების ინტენსიურ ნაკადებს -  ათი ხარისხარ თხუთმეტ-ათი ხარისხად თექვსმეტ ნეიტრონს წამში კვადრატულ სანტიმეტრზე. ეს არის ოუკ რიჯის მაღალნაკადიანი რეაქტორის მსგავსად, ერთ-ერთი უნიკალური ექსპერიმენტული რეაქტორი.
აი, ასეთი რეაქტორის გამოყენების შესაძლებლობა მოგვეცა ჩვენ, ქართველ მეცნიერებს, მას შემდეგ, რაც ჩვენმა “ნიჭიერმა” ეროვნული მოძრაობის ლიდერებმა, მწყობრიდან გამოიყვანეს საკუთარი _ ქართული ატომური რეაქტორი. ასეთ შემთხვევაში იტყვიან ხოლმე _ ზოგი ჭირიც მარგებელიაო. ჩვენს ლაბორატორიას გაუჩნდა შანსი ახალი, უფრო მაღალი რანგის კვლევების შესასრულებლად დუბნის იმპულსურ რეაქტორზე.
თავისთავად მხოლოდ რეაქტორზე დაშვება ჩვენი ჯგუფისათვის ჯერ კიდევ არაფერს ნიშნავდა. მთავარი მაინც იყო ერთობლივი სამუშაოების კოორდინაცია და მათი რეალიზაცია. ასეთი ერთობლივი სამუშაოების ორგანიზატორი და სულის ჩამდგმელი იყო და დღესაც არის გასაოცარი ენერგიის და შრომისმოყვარეობის, არნახული და არგაგონილი უნარის მქონე ქალბატონი - მარინე ფრონტასიევა.
აქ მახსენდება ჩემი დიდი მასწავლებლის და დამრიგებლის ელეფთერ ანდრონიკაშვილის სიტყვები, რომელთაც ის, ჩემთან საუბარში, ზოგჯერ ახმაურებდა ხოლმე. აი, ეს ფრაზაც: “У меня емкая минута”, რომელსაც მოიშველიებდა ხოლმე მაშინ, როდესაც გავიკვირვებდი მის მიერ ყოველდღიურად შესრულებული სამუშაოს მოცულობას. მარტო სამსახურებრივი ფოსტის ყოველდღიური გაცნობა და მათზე პასუხების გაცემა დიდ დროს ართმევდა, მაგრამ სხვა გზა არ ჰქონდა, რადგანაც მრავალი წერილის ადრესატი თვითონ იყო და სხვას ვერც დაავალებდა და ვერც ანდობდა მათზე პასუხის მომზადებას.
სრული სერიოზულობით მინდა განვაცხადო, რომ მარინე ფრონტასიევასთანა ”Емкая минута” ჩემს ახლობლებს შორის, ნამდვილად, არავის აქვს და სწორედ ამ ტევადი საქმიანი თვისებების გამო ხდება, რომ ეს ქალბატონი არის მრავალი გრანტის მფლობელი და სამეცნიერო პროექტის ხელმძღვანელი. მას სამართლიანად აქვს მოპოვებული საერთაშორისო აღიარება და სრულიად დამსახურებულად არის ბევრი ჯილდოსა და პრემიის მფლობელი!
მინდა, საგანგებოდ ავღნიშნო დუბნასთან ჩვენი წარმატებული თანამშრომლობის კიდევ ერთი ფრიად მნიშვნელოვანი მომენტი, რომელიც დაკავშირებულია ჩვენი ლაბორატორიის უფროსი მეცნიერ-თანამშრომლის, ქალბატონ ელენე კირკესალის სახელთან. ქალბატონი ლენიკო ყოველწლიურად ექვსი-შვიდი თვის განმავლობაში იმყოფებოდა მივლინებით დუბნის ნეიტრონული ფიზიკის ლაბორატორიაში და უშუალოდ იღებდა მონაწილეობას ჩვენი ყველა ერთობლივი გამოკვლევის კორდინაციასა და შესრულებაში; რომ არა ასეთი ტიპის თანამშრომლობა, ჩემი ღრმა რწმენით, შეუძლებელი იქნებოდა ერთობლივი კვლევების მოკლე დროში და თანაც, საკმაოდ დიდი მოცულობით შესრულების შესაძლებლობა. აქ საგანგებოდ მინდა ავღნიშნო ელენე კირკესალის უაღრესად მაღალი კვალიფიკაცია ექსპერიმენტების შედეგების მოპოვების და მათი გამოსაქვეყნებლად მომზადების საქმეში. ამ ამპლუაში ის, მართლაც, არის ღმერთის მიერ საგანგებოდ დაჯილდოებული პიროვნება. როგორც მგონია, ამგვარი თვისებებით ბევრი მკვლევარი ნამდვილად ვერ იტრაბახებს!..
დუბნასთან ჩვენი ნაყოფიერი თანამშრომლობა აისახა იმ პუბლიკაციებში, რომლებიც სისტემატურად ქვეყნდებოდა პრესტიჟულ ჟურნალებსა თუ საერთაშორისო კონფერენციების გამოცემებში.
აქვე უპრიანი იქნება იმის თქმაც, რომ დუბნის ბირთვული კვლევების გაერთიანებულ ინსტიტუტთან ერთად, მიღებული გვაქვს ორი პატენტი გამოგონებაზე წყალმცენარე სპირულინას სელენშემცველი და ქრომშემცველი სამკურნალო პრეპარატების დამზადების ორიგინალური ტექნოლოგიის დამუშავებისა და მათი გამოყენების თვალსაზრისით.
უნდა აღვნიშნო ისიც, რომ დუბნასთან ჩვენს მიერ შესრულებული ერთობლივი შრომების მიმართ უცხოელი სპეციალისტების მიერ გამოჩენილი ყურადღებისა და ინტერესების პროვოცირებაში სწორედ რომ ლომის წილი მიუძღვის ქალბატონ მარინე ფრონტასიევას!..
როგორც ჩემთვის გახდა ცნობილი, დუბნის მაღალნაკადიანი რეაქტორის მოდერნიზაციის სამუშაოები, შესაძლოა დასრულდეს 2009 წელს. თუ ეს მოხდა, ამ რეაქტორის სტაციონალურ რეჟიმში მუშაობის შემდეგ, შესაძლებელი გახდება აქტივაციური ანალიზის სამუშაოების უფრო მასშტაბური წარმართვა. თუ, ამასთან ერთად, საქართველოსა და რუსეთს შორის პოლიტიკური სიტუაციაც გამოსწორდა, მაშინ, როგორც ქართველები იტყოდნენ, ჩვენს ბედს “ძაღლიც კი არ დაჰყეფს” და შესაძლებელი იქნება დუბნელ კოლეგებთან კიდევ უფრო ფართო მასშტაბიანი ერთობლივი გამოკვლევების ჩატარება.
რუსეთის ვიზებთან დაკავშირებული სადღეისოდ შექმნილი მდგომარეობა მეტისმეტად ართულებს დუბნის საერთაშორისო სამეცნიერო ცენტრში ქართველების მივლინებას. აღნიშნული ცენტრი კი არის საერთაშორისო სტატუსის მქონე, მაგრამ თბილისში რუსეთის საელჩოს დახურვის შემდეგ, ქართველებს უხდებათ მეზობელ ქვეყნებში _ აზერბაიჯანში ან სომხეთში წასვლა და საჭირო ვიზების იქ გაფორმება. ეს პროცედურა კიდევ უფრო აძვირებს რუსეთში გამგზავრების სიამოვნებას და არანაირად ხელს არ უწყობს მეცნიერული კონტაქტების გაღრმავებას.
ძალიან მინდა დავიჯერო, რომ ეს არის დროებითი მოვლენა და მომავალში ასეთი ბარიერები აღარ იარსებებს. დღეს კი შექმნილი სიტუაცია მეჩვენება დიდად სამწუხაროდ და უგუნურად!..
აქ მახსენდება ამ ოცდაათი წლის წინანდელი ერთი ეპიზოდი, რომლის მომსწრე და მონაწილეც თავად ვიყავი.
იყო ადრე გაზაფხული და ჩემთან სტუმრად იმყოფებოდნენ მოსკოველი კოლეგები.
მე მოვისურვე მათთვის მეჩვენებინა ფშავის არაგვის ხეობა და დიდი ქართველი პოეტის, ვაჟა-ფშაველას სახლ-მუზეუმი.
მთის გზა ბევრ ადგილას იკვეთებოდა მწვერვალებიდან მოჩუხჩუხე ხევისწყლებით და თავიდან ჩემი “ჟიგული” შეუფერხებლად გადიოდა ასეთი მდინარეების ნაკადში.
ჩარგალთან მიახლოების კვალობაზე, არაგვი ხდებოდა უფრო ჩქარი და წყალუხვი. ერთ-ერთი ასეთი ფონის გადალახვის დროს შუა მდინარეში ჩამიქრა მოტორი და ჩემი ძვირფასი სტუმარი, იური იაკოვლევი იძულებული გახდა, მომხმარებოდა მანქანის ხელით გადაადგილებაში და ამ დროს სათვალე აბობოქრებულ არაგვში ჩაუვარდა.
გავიდა საკმაოდ დიდი დრო და იური იაკოვლევს ისევ დასჭირდა სათვალე წიგნის თუ გაზეთის წასაკითხავად. აი, მაშინღა გაახსენდა, რომ სათვალე მდინარეში ჩაუვარდა და დაიწყო მისი წყალში ძებნა. ცხადია, მისი სათვალე უკვე არაგვის აზვირთებულ ტალღებში “მოგზაურობდა”...
ეს ეპიზოდი მოვუყევი კონფერენციის მონაწილეებს, როგორც ნიმუში ოპტიმიზმის იაკოვლევისეული გაგებისა. ამის შემდეგ დამკვიდრდა ნეიტრონული აქტივაციური ანალიზის სპეციალისტთა შორის ოპტიმიზმის იური იაკოვლევისეული განსაზღვრის ცნება!..
ეს ეპიზოდი ამ პატარა წერილში შემთხვევით არ მომიყვანია. დაახლოებით ამგვარი ოპტიმიზმის გრძნობა მეუფლება, როდესაც ოცნებაში წარმოვიდგენ, რომ დუბნის ჩემს ძვირფას კოლეგებთან სადღეისოდ შექმნილი ბარიერები დამთავრდება “სათვალის პოვნის ეფექტით”!..
ჩემი ამგვარი ოპტიმიზმის საფუძველს მაძლევს ქალბატონი მარინეს ჩვენთან თანამშრომლობის ძველებურ, საქმიან, ნორმალურ რეჟიმში გაგრძელების გულწრფელი სურვილი და მის მიერ გამოჩენილი ძალისხმევა.